• Sonuç bulunamadı

3. TÜRKİYE’DE KIRSAL DÖNÜŞÜM EKSENİNDE MEVSİMLİK TARIM

4.4. Hayati Harrani, Osmanlı ve Sırrın Mahallelerinin

4.4.3. Sırrın Mahallesi

156 Mesire Alanı ve parkların kullanımını sadece tarım işçiliğinden mahalleye döndükleri zamana kadar kullandıklarını belirtmişlerdir.

25 yıldır bu mahallede yaşıyorum. Baksan haftada bir kez gidebiliyoruz parka.

Mesela bacılarım, kardeşlerim var; akrabalarım var Hayati Harrani’de. Orada pek park yok diye onlar buraya gelir parka gideriz (O16).

Geleneksel ataerkil kodlar bir yandan kadınların üretim ve yeniden üretim faaliyetlerinde diğer yandan da gündelik-mekânsal hareketliliklerini belirlemektedir.

Kaynak kişilerden O4, O8, O9, O16, O18 gündelik yaşam pratiklerine ilişkin bazı ifadelerinde örneğin, “ben olmazsam onların işlerini kim yapar?” ya da “ama bizim Arapların genelinde çok dışarı çıkmak gibi şeyler sıkıntılıdır.” gibi ifadeler gündelik deneyimlerini belirleyen geleneksel ataerkil aile yapıları ile kültürel kodlar arasındaki ilişkiyi göstermektedir.

Osmanlı Mahallesi’nin mekânsal örgütlenme süreci ve kırdan koparak kente gelen köylülerin yaşama tutunma stratejileri ekonomik ve toplumsal olarak Hayati Harrani Mahallesi’yle benzer özellikler göstermektedir. Kırdan kente taşınan güçlü ataerkil ilişkiler ile geleneksel etnik ve kültürel kodlar kadınların Mahalledeki gündelik-mekânsal deneyimlerini şekillendirmektedir. Kırsal dönüşüm süreciyle toprağa dayalı yüzlerce yıldır edindikleri emek ilişkilerinden kopması ve kentteki emek piyasalarında kendilerine yer bulamamaları sonucunda mahalledeki enformel ilişkiler ağıyla mevsimlik tarım işçiliği yeniden deneyimleme süreçleri değerlendirilmeye çalışılmıştır.

157 almaktadır. Kayabaşı (2018) ise Sırrın adının kökeninin Mahalle sakinlerinin önemli bir kısmının Alevi-Bektaşi inancında olmalarına bağlamakta; Sırrın adının “Ali Sırrı” ile ilgisini de çağrıştırdığını belirtmektedir. TÜİK 2017 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre Sırrın Mahallesi’nin nüfusu 9002’dir (bkz. Çizelge. 12.).

Çizelge. 12: Sırrın Mahallesi’nin 2007-2017 Yılları Arasındaki Nüfusu Yıllar Mahalle Toplam

Nüfusu

2007 5440

2008 5595

2009 5703

2010 6146

2011 6567

2012 6492

2013 6725

2014 7079

2015 7615

2016 8235

2017 9002

Kaynak: TÜİK, 2018.

Kayabaşı’na (2017a; 2017b; 2018) göre mahalle olmadan önce Sırrın Köyü, üretim ilişkileri, kültür, inanç ve eğitim yönünden Harran Ovası’ndaki köylere örnek teşkil eden bir yerleşim birimidir. Dört bir tarafı bostan ve üzüm bağları ile kaplı, ağalık müessesinin olmamasından ötürü araziyi emek ağırlıklı işleme yönü ile yüksek verim alan bir ekonomik potansiyele sahiptir. Kaynak kişilerin ifadelerine de Sırrın’a yakın tarım arazilerinde kavun yetiştiriciliği yapıldığı ve acur bostanlarının yer aldığı yansımıştır:

Eskiden burada kavun tarlaları vardı. Uzaktan akrabalarımızın da kavun tarlaları vardı. Kavun toplama zamanı evden yürüyerek tarlalara giderdik çalışmaya (S17).

Sırrın Mahallesi’nden geçen Sırrın Deresi yatağının doğusunda bulunan kesimine Şanlıurfa Sulama Tünelleri’nin Harran Ovası’na su veren ana sulama kanalının bir kısmı inşa edilmiştir. Sırrın Deresi’nin doğusunda 1960’lı yıllardan itibaren ortaya çıkan yerleşim alanları kentten kopuk bir yapıya sahiptir. Bu durumun ortaya çıkmasının temel sebebi günümüzde Sırrın ve Karşıyaka Mahallelerinin bulunduğu bu alanın daha önceden köy statüsünde (Sırrın Köyü) iken, daha sonra belediye sınırları içine dâhil edilerek mahalle statüsüne gelmesidir. Şanlıurfa’nın 1994 yılından sonra merkezden çeperlere yayılan konut yapı faaliyetleri zamanla doğuya doğru da kaymaya başlamıştır. 2005 yılı itibariyle bahsedilen alana bakıldığında konutların Sırrın Deresi ve ana sulama kanalı yakınına kadar ulaşmıştır (Şahinkaya, 2005: 36, 239, 340). 2018 yılı itibariyle Sırrın

158 Mahallesi’nde yerleşim yerlerinin Sırrın Deresi’ni aştığı ve ana sulama kanalının yakınlarına kadar geldiği görülmektedir.

Karacadağ Kalkınma Ajansı’nın (2012: 70, 77, 79) yaptığı bir çalışmada kentin doğu aksında yer alan Sırrın Alt Bölgesi’nde bulunan Sırrın Mahallesi, düzenli konut alanları arasında sıkışmış düzensiz konut alanlarından oluşmaktadır. Sırrın Mahallesi, nüfusu itibariyle kentin küçük mahallelerindendir. Sırrın Alt Bölgesi, sosyal hizmet sunumu açısından incelendiğinde hizmet açığının en fazla hissedildiği mahallenin, Sırrın Mahallesi olduğu görülmektedir. Sırrın Alt Bölgesi’nin bir bölümü yani Sırrın Mahallesi, Harran Ovası’nın verimli toprakları üzerinde yayılım göstermekte ve denetimsiz konut gelişimi tarımsal faaliyeti olumsuz yönde etkilemektedir. Öte yandan Sırrın Alt Bölgesi, 2010 yılında ön protokolü imzalanan ve 2012 yılında Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi meclisinin aldığı kararla kentsel dönüşüm bölgesi olarak ilan edilmiştir. TOKİ ile Büyükşehir Belediyesi eliyle yürütülen ve Yeşildirek Kentsel Dönüşüm Projesi olarak adlandırılan kentsel dönüşüm alanında 2017 yılında birinci etap çalışmaları başlamıştır.

Dere ve sulama kanalının Mahallenin doğu kesiminde daha fazla ilerlemesini engellediği görülürken, Mahallenin güney çeperlerindeki tarım arazilerinde gecekondu yapılarının yanı sıra çok katlı apartmanlarla yapılaşmanın başladığı görülmektedir.

Kırsal dönüşümle tarımda geleneksel üretim ve emek ilişkilerinin bozulma sürecinde köyde kalıp ücretli tarım işçisi olarak deneyimleyen köylülerin varlığını da yadsımamak gerekmektedir. Şanlıurfa’da yaygın olarak yetiştirilen ve emek-yoğun olan pamuk gibi bazı tarımsal ürünlerin üretiminde büyük ve orta ölçekli işletmeler ücretli işçi çalıştırmaktadır. Tarımda kapitalist üretim ilişkilerinin yaygınlaşmasıyla büyük ve orta ölçekli işletmeler pamuk gibi üretim girdilerinin yoğun olarak kullanıldığı üretim alanlarında üretim maliyetlerini azaltmak için ücretli işçi kullanımını da bazı koşullarda azaltmıştır. Saha araştırmasına kaynaklık eden kişilerin ifadelerinden de yola çıkarak Mahallede ikamet edip yılın belirli zamanlarında yöre dışına ya da yöre içindeki ilçelere ve mahalle yakınındaki tarlalarda tarım işçiliği yapan kadınların birçoğunun mahalledeki isot üretim aşamalarında çalıştığı görülmektedir. Bu süreç Sırrın Mahallesi’ne oldukça yakın olan köylerden Mahalleye yerleşen S1, S4 ve S16 kodlu kaynak kişilerin ifadelerinde de belirtilmektedir:

Bu işte çalışmaktan başka ne yapabiliriz ki buralarda? Dışarı (yöre dışına) artık gitmek istemiyoruz. Burada mecburuz isot temizlemeye (S1).

159

20-25 yıl evvel Harran’a, pamuk tarlalarına gidiyorduk ailecek. Tarlalara sonra bir makine (traktör) girdi de şimdi pek gidemiyoruz. Makine varken çok işçi çalıştırmıyor buradakiler. Ne yapalım başka? Yazın isotta çalışıp kışın da yiyoruz. Fakirin geçimi başka nasıl olur ki? Her şeye hasretiz zaten (S4).

20 sene boyunca her sene tarlada çalıştım. Şimdi yazın isotta çalışıyorum.

Ezandan (sabah ezanı) akşama kadar isot temizliyoruz çadırlarda. İşveren önümüze iş indirince mecbur yapıyoruz (S16).

Sırrın Mahallesi’nde mevsimlik tarım işçiliği iki farklı biçimde deneyimlenmektedir. İlki yıl içinde nisan ayından eylül-ekim aylarına kadar yöre dışına yapılan tarım işçiliği, ikincisi ise Mahalle sınırları içinde eylül-kasım ayları arasında yapılan tarım işçiliğidir. Sırrın Deresi yatağı kenarından Mahallenin iç kısımlarına doğru uzanan sokaklarla genişleyen gecekondu bölgesinde yılın isot hasat zamanı büyük bir hareketlilik yaşanmaktadır. Mahalle etrafında bulunan boş arsalarda ve kapı önlerinde tarım işçiliği yapan kadınların sayısı oldukça fazladır. Mahalledeki mevsimlik tarım işçiliği isot üretimi kentteki isot fabrikalarına ve Mahallede bulunan hane içi küçük isot atölyelerine isotun elle temizleme, kurutma ve öğütme aşamalarında gerçekleşmektedir65. Kadınların emeği sadece isot fabrikalarına ve hane içi üretim yapan küçük isot atölyelerinde kullanılmamaktadır. Diğer taraftan kent merkezinde oturan orta ve üst gelir grupları sebze hâllerinden yaş isot getirip Mahallede baş faallik yapan kişilerle temas kurarak tarım işçilerine isotlarını temizletmektedir.

Sırrın Mahallesi’nde yöre içinde tarım işçiliğinde işveren ve tarım işçileri arasında aracılığı çavuşlar ve baş faaller yapmaktadır. Çavuşlar mahalleye yakın tarlalarda isot fabrikalarına üretim yapan işçilerin başında duran genellikle fabrika sahiplerinin yakınları ya da görevlendirdiği kişilerdir. Baş faaller ise isot fabrikalarına, hane içi üretim yapan küçük isot atölyelerine ve kentin farklı bölgelerinden isot temizletmek isteyen kişilerle işçiler arasında aracı olan, biber temizleyen işçilerin başında duran ve onları yönlendiren kişidir. Baş faaller bunun karşılığında işçilerin temizledikleri isot çuvalları başına alacakları yevmiyeden belirli bir meblağ almakta ve gün sonunda temizlenen tüm biberlerden arda kalan tohumların tamamı alıp biber fabrikalarına satmaktadır.

65 Sırrın Mahallesi’yle özdeşleşmiş isot üretim aşamalarında yer alan kadınların emek süreçlerine için ayrıca “İsotun zahmetli serüveni”, “Urfa’dan İsot manzaraları! Acı hayat bu olsa gerek”, “Şanlıurfalı Kadınların Acıyla İmtihanı”, “Kadınların isot acısı” vb. kaynaklara bakılabilir.

160

Fotoğraf. 5. Sırrın Mahallesi’nde Temizlenen İsotların Kurutulması

Saha araştırmasının yapıldığı süre boyunca Mahalle sınırları içinde yapılan tarım işçiliğinde kadın işçilerin başında duran ve onları yönlendiren kişiler arasında kadınların da yer aldığı görülmüştür. Öte yandan yöre dışına tarım işçiliğine giden ailelerin işveren ile aracılığını sadece erkek elçiler sağlamaktadır. Elçiler çalışma süresini, çalışma yerini ve çalışma şeklini aile reisine aktararak çalışma ilişkisini kurmaktadır. Sırrın Mahallesi’ndeki kaynak kişilerin isot üretiminin herhangi bir aşamasında tarım işçisi olarak çalışması gündelik olağan akışkanlık içerisinde gerçekleşmektedir. Mahalle yakınlarındaki tarlalara evleri yakın olan tarım işçileri yürüyerek ulaşımlarını sağlamaktadır. Mahalle içinde tarım işçiliği yapan kadınlar ise evlerinin önünde ya da evlerine yakın sokak aralarında isot temizliği yapmaktadır. Mahallede isot fabrikalarına tarım işçiliği yapan kadınların bazılarının haftalık yevmiye yerine ayni yardım aldıkları görülmüştür:

Bazı kadın işçiler alacakları haftalık yevmiye yerine kışlık erzaklarını işverene aldırtır. Haftalıktan kestirirler (S15).

İşsizliğin oldukça yüksek olduğu Mahallede, “evin geliri kimlerin geliriyle sağlanıyor?” sorusuna kaynak kişilerin verdiği cevaplar arasında enformel sektörler yaygındır. Ailenin erkek üyeleri enformel iş alanlarında çalışma imkânı bulabildiklerinde fırıncılık, kaynakçılık, inşaat işçiliği ve hamallık gibi işler yaparken; kadınlar ağırlıklı olarak mevsimlik olarak tarım işçiliği yapmaktadır. Saha araştırması boyunca Mahallede mevsimlik tarım işçiliği yapan kadınlar arasında da bir sınıfsal farklılık olduğu

161 gözlenmiştir. Örneğin, kaynak kişiler arasında eşlerinin formel sektörlerde çalışan kadınların olduğu da görülmüştür. Bu hanelerde yaşayan kadınlar, mevsimlik tarım işçiliğini “aile bütçesine katkı” olarak değerlendirmektedir.

Kocam Maraş’ta bir fabrikada çalışıyor. Bazen diyor isotla uğraşma diye. Ben de evde boş boş oturacağıma isotta çalıştığım parayla evime bakım yaptıracağım diyorum. Geçen sene bulaşık makinesi aldım kendime.

Eşyalarımı yeniledim. Bu sene de başka şeyler alacağım o parayla (S11).

Mahallede genelde mevsimlik tarım işçiliğini farklı dinamiklerle deneyimleyen kadınlar arasında farklı gelir gruplarına göre toplumsal cinsiyet eşitsizliği bakımından denetim mekanizmalarının şiddeti de görece değişmektedir. Alt gelir grubunda ve orta gelir grubunda yer alan mevsimlik tarım işçilerinin ifadelerinde de bu farklılaşma gözlemlenmektedir. Fakat farklı şekillerde de olsa her iki gelir grubunda yer alan kadınlar için mevsimlik tarım işçiliği temelde bir geçinme stratejisidir.

Eşim bir yerde memur. Geçen yıl at yarışı oynamış bizden gizli. Bir sürü borç takmış peşine. Ne yapalım borcu kapatmak için isot işi yapıyorum. Başkasına da isot temizliyorum, bazen eve kendime de isot aldırıyorum. Temizliyorum, kurutuyorum, (makinede) çekiyorum eşim iş yerinde satıyor almak isteyenlere (S13).

Sırrın Mahallesi’nde saha araştırması yapılan bölgede farklı gelir gruplarının yanı sıra farklı etnik köken ve mezheplerin bir arada yaşaması toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin ve mevsimlik tarım işçiliğini deneyimleme sürecini de farklılaştırmaktadır. Böylece kadınlar arasında mevsimlik tarım işçiliğini deneyimleme sürecinde de kimi farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Örneğin, etnik ve kültürel kodlar bağlamında Kürt veya Arap kökenli kadınların mahalle içinde veya kapı önlerinde isot temizliği yapmak yerine “tanıdık ve eşlerinin izin verdiği” çadırlarda bu işlemi yaptıkları gözlemlenmiştir. Kapı önlerinde ya da sokak aralarında oturmaları görece daha olağan karşılanan Alevi kökenli kadınlar ise isot temizliğini mahalle içinde ve kapı önlerinde yapmaktadır.

Mahallemde bildiğim kadarıyla toplamda 70-80 kişi il dışına tarım işçiliğine gidiyor. Adana’ya, Denizli’ye gidecek aileler var. Genelde mahalledeki Kürtler ile Arap kökenliler gider dışarıya. Mesela benim kardeşim de ailesiyle oraya gidecek. Şekerpancarında çalışmaya. Buradaki evi kirada, bir de orada da kiraya çıkacak. İcare66 tutup çalışacaklar (S14).

66İcare sözcüğü, Şanlıurfa yöresinde toprak kiracılığı yerine kullanılmaktadır.

162

Kocam başka çadırda çalışmama izin vermiyor. Buranın sahiplerini tanıdığı, bildiği için izin verdi. Eşimden habersiz bir şey yapamam (S1).

Sırrın Mahallesi’nde mevsimlik tarım işçiliği yapan kadınların hem kentsel kamusal alanlarda hem de özel alanlarında gelişigüzel ortaya koydukları gündelik-mekânsal pratikleri farklı gelir grupları ile farklı etnik köken ve mezheplere göre farklılaşmaktadır. Bu bakımdan toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin diğer boyutunu oluşturan ekonomik, toplumsal ve kültürel yapıların mekânda ne şekillerde kurgulandığı ve deneyimlendiğini ortaya çıkmaktadır.

Tek başıma çarşıya inemiyorum. Bazen annemle ablamla çarşıya gidiyoruz.

Balıklıgöl taraflarına. Mesela evimizin ilerisinde park var, gidemiyorum. İzin vermiyorlar oraya. Mahallede birkaç tane akrabamız var bir tek oraya izin veriyorlar (S8).

Fotoğraf. 6. Sırrın Mahallesi’nde 9. Şah Muhammed Etkinliği

Kaynak: Sırrın Mahallesi Facebook Sayfası, Erişim Tarihi: 3.08.2018.

Yukarıda da belirtildiği gibi Sırrın Mahallesi farklı gelir, farklı etkin köken ve mezhep gruplarını barındırmaktadır. Bu gruplar, Mahalledeki kamusal alanlarda kendi kültür, inanç ve değer sistemlerine ilişkin geleneksel olarak bazı etkinlikler düzenlemektedir. Fotoğraf. 6.’da da görüldüğü üzere bu etkinlikler kadınların da yoğun katılımıyla ve Mahalledeki her farklı etnik köken ve mezhep grubunun katılımıyla gerçekleşmektedir.

Sırrın Mahallesi’nde de tarımda ücretli emek istihdamında kadın emeği yaygın olarak kullanılmaktadır. Kadınların tarımsal üretimde yer alma süreçleri Hayati Harrani Mahallesi ve Osmanlı Mahallesi’nde toplumsal olarak daha katı bir şekilde örgütlenirken,

163 Sırrın Mahallesi’nde kadınların mevsimlik tarım işçiliği deneyimleme süreci daha “esnek koşullar” altında gerçekleşmektedir. Fakat mevsimlik tarım işçilerinin kendi içerisinde de farklılaştığı Sırrın Mahallesi’nde mevsimlik tarım işçisi kadınlar arasında yöre dışında tarım işçiliği yapan kadınların tarımsal emek süreçlerinin kadın emeğini görünmez kılan ataerkil ilişkilerin daha güçlü ve katı bir şekilde deneyimlendiği gözlemlenmiştir. Diğer taraftan Sırrın Mahallesi’nde mevsimlik tarım işçiliği yapılan tarlaların oldukça yakın olması, Mahallenin kamusal ve yarı kamusal alanlarında da tarımsal üretim yapılması gibi koşullar kadınların tarımsal üretimde yer alırken yeniden üretim faaliyetlerine yönelik sorumluluklarını daha farklı boyutlarda gerçekleştirdiğini göstermektedir.

4.5. Mevsimlik Tarım İşçisi Kadınların Kentsel Mekândaki ve Tarladaki