Sözlüksel İşteş Çatının Dolaylı Yoldan Verilişi

Bu bölümde sözlüksel işteş çatı ulamını yansıtan eylemlerin, bu anlamsal işlevini dolaylı yoldan gerçekleştirdiği örnekler incelenecektir. Bazı eylemler, aldığı eklerle adlaşarak söz konusu çatı ulamını örtük biçimde sunar. Böylece işteş çatı anlamının varlığı çıkarım yoluyla belirlenir ve bu yapılar alıcıya sözcüğün eylem biçimini düşündürür. Bazı eylemlerde ise hareketin birlikte, ortaklaşa, karşılıklı yapıldığı eylemin anlamsal yapısıyla ve alıcının dolaylı yoldan algılamasıyla anlaşılır. İkinci durumda alıcının dil içi ve dil dışı göndergeler yoluyla işteş çatı ulamını algılaması önemlidir. Aşağıda örnekleri verilen bazı eylemler ve kökü eylemi sezdiren adlar, sözlüksel işteş çatıyı dolaylı yoldan yansıtmaktadır.

2.3.2.1. Eylemin Ad Kodlayıcısı Aracılığıyla Dolaylı Yoldan Verilişi 2.3.2.1.1. Eğlence

“Şahinde Hanım ise komşu ziyaretlerinden ve gezmelerden geri kalmamaktaydı. Son zamanlarda bu eğlencelere, artık boyu ile beraber olan kızını da götürmeye başlamıştı.” (s. 107)

eğlence: 1. Eğlenme işi, sefahat 2. Neşeli ve hoşça vakit geçirten şey veya kimse⁷⁷ eylem: Eğlenmek (Bitmemiş eylem: mastar. Söz konusu eylem, ad durumundaki

“eğlence” sözcüğünden çıkarım yoluyla sunulmuştur)

76 https://sozluk.gov.tr/

77 https://sozluk.gov.tr/

eylemin anlamı: Neşeli, hoşça vakit geçirmek⁷⁸ eylemi yapanlar: Şahinde, Muazzez

eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa

2.3.2.1.2. Kavga

“Bir kavgaya, bir hesap sormaya hazırlanan, fakat bu suali hiç beklemeyen Hacı Etem: ‘Bende senet ne gezer, beyin kendisindedir,’ dedi ve ilave etti:

‘Ne olacaktı ki?’” (s. 65)

kavga: Düşmanca davranış ve sözlerle ortaya çıkan çekişme veya dövüş, münazaa⁷⁹ eylem: Kavga etmeye (Bitmemiş eylem: mastar. Söz konusu eylem, ad durumundaki

“kavga” sözcüğünden çıkarım yoluyla sunulmuştur) eylemin anlamı: Birbiriyle atışmak, dövüşmek⁸⁰ eylemi yapanlar: Hacı Etem, Yusuf

eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa 2.3.2.1.3. Münakaşa

“Oğluna bir memur kızı almayı, (bu memur kim olursa olsun) aklından bile geçiremezdi. Fakat Şakir'le bir odaya kapanarak yaptıkları uzun bir münakaşadan sonra razı oldu.” (s. 56)

münakaşa: Tartışma⁸¹

eylem: Yaptıkları uzun bir münakaşadan sonra (Bitmemiş eylem: ortaç öbeği. Söz konusu eylem, ad durumundaki “münakaşa” sözcüğünden çıkarım yoluyla

sunulmuştur).

78 https://sozluk.gov.tr/

79 https://sozluk.gov.tr/

80 https://sozluk.gov.tr/

81 https://sozluk.gov.tr/

eylemin anlamı: Tartışmak⁸² eylemi yapanlar: Şakir, Hilmi Bey

eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa

“Şahinde ile aleni bir münakaşaya meydan verecek böyle bir talep ikisinin de elinden gelmiyordu.” (s. 181)

eylem: Münakaşa etmeye (Bitmemiş eylem: mastar. Söz konusu eylem, ad durumundaki “münakaşa” sözcüğünden çıkarım yoluyla sunulmuştur) eylemin anlamı: Tartışmak⁸³

eylemi yapanlar: Yusuf, Şahinde

eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa 2.3.2.1.4. Pazarlık

“Şimdi bir at satın almak icap ediyordu. Akşam üzeri Aşağıçarşı'dan geçerken uzun zamandan beri görmediği Hacı Rifat’ın İhsan'a rastladı ve ondan akıl sordu. İhsan, onu yanına alıp Soğuktulumba yolundaki bir hana götürdü, yarım saat içinde pazarlığını filan yaparak beş buçuk altına güzel ve beyaz bir at aldı.” (s.176)

pazarlık: Bir alışverişte tarafların kendileri için en elverişli fiyatı karşısındakine kabul ettirmek amacıyla yaptıkları görüşme⁸⁴

eylem: Pazarlığını yaparak (Bitmemiş eylem: ulaç. Söz konusu eylem, ad durumundaki

“pazarlık” sözcüğünden çıkarım yoluyla sunulmuştur)

eylemin anlamı: Bir şeyin fiyatı üzerinde karşılıklı çekişmek⁸⁵ eylemi yapanlar: Han sahibi, Yusuf

eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa 2.3.2.1.5. Sohbet

82 https://sozluk.gov.tr/

83 https://sozluk.gov.tr/

84 https://sozluk.gov.tr/

85 Bk. Pazarlık etmek: https://sozluk.gov.tr/

“Evde kapanıp düşünmekten bunalacak hale gelen Muazzez de bundan memnundu. Böylece belki Yusuf’u kendisiyle tekrar meşgul olmaya sevkedebileceğini karanlık bir şekilde ümit ediyordu. Sonra gittiği yerlerdeki akranlar, hemen hemen her gün tekrarlanan udlu ve şarkılı âlemler, gıdıklayıcı sohbetler onu oyalamıyor da değildi.” (s.108)

sohbet: Dostça, arkadaşça konuşarak hoş bir vakit geçirme, söyleşi, yârenlik, hasbihâl⁸⁶ eylem: Sohbet etmek (Bitmemiş eylem: mastar. Söz konusu eylem, ad durumundaki

“sohbetler” sözcüğünden çıkarım yoluyla sunulmuştur)

eylemin anlamı: Dostça, arkadaşça konuşarak hoş bir vakit geçirmek, söyleşide bulunmak, yârenlik etmek, hasbihâl etmek⁸⁷

eylemi yapanlar: Muazzez, Muazzez’in akranları eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa 2.3.2.1.6. Dostluk

“Sonra Şakir'in annesiyle arasında günden güne artan ve hudutlarının tamamiyle çizilmesi güç olan bir dostluk onu bu aileye bağlamaktaydı.”

(s.111)

dostluk: 1. Dost olma durumu 2. Dostça davranış⁸⁸

eylem: Dostluk kurmak (Bitmemiş eylem: mastar. Söz konusu eylem, ad durumundaki

“dostluk” sözcüğünden çıkarım yoluyla sunulmuştur) eylemin anlamı: Yakınlık, ahbaplık kurmak⁸⁹

eylemi yapanlar: Şakir’in annesi, Şahinde eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa 2.3.2.2. Eylemin Dolaylı Yoldan Verilişi 2.3.2.2.1. Rastla-

86 https://sozluk.gov.tr/

87 https://sozluk.gov.tr/

88 https://sozluk.gov.tr/

89 https://sozluk.gov.tr/

“Karanlık ve dar yollarda, ellerinde cam fenerlerle, komşudan dönen kadınlara ve birkaç sarhoşa rastladı.” (s.74)

eylem: Rastlamak (Bitmiş eylem)

eylemin anlamı: Bir kimse ile karşı karşıya gelmek, karşılaşmak, rast gelmek, tesadüf etmek⁹⁰

eylemi yapanlar: Yusuf, kadınlar, birkaç sarhoş eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa

Söz konusu eylemde hareketin tek taraflı yapıldığı bilgisi doğrudan verilmiş, karşı tarafta yer alan “sarhoşlar” geri planda bırakılmıştır; ancak eylemin anlamsal yapısı, alıcının hareketin karşılıklı olduğunu dolaylı yoldan algılamasını sağlayacaktır.

2.3.2.2.2. Var-

"Ne çocuğu, ilahi Salâhattin Bey, ben sana vardığım zaman kaç yaşındaydım?" (s.50)

eylem: Vardığım zaman (Bitmemiş eylem: ortaç öbeği) eylemin anlamı: Kadın, evlenmek⁹¹

eylemi yapanlar: Şahinde, Salâhattin Bey eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa

Cümlede geçen var- eylemini gerçekleştiren taraflardan biri (Şahinde) doğrudan verilirken eylemin gerçekleşmesi için gerekli olan diğer tarafın (Salâhattin Bey) algılanması alıcıya bırakılmıştır. Dil dışı göndergeler yoluyla alıcının bunun algılaması olağan bir durumdur. Zira eylemin, anlamsal işlevi (evlen-) gereği, en az iki kişi tarafından gerçekleştirilmesi zorunludur.

2.3.2.2.3. Ortak ol-

"Şahinde gibi bir kadına: ’Kazık kadar herif evde oturup ekmeğime ortak oluyor!’ dedirtmek uzun müddet çekilebilir miydi?” (s.147)

90 https://sozluk.gov.tr/

91 https://sozluk.gov.tr/

eylem: Ortak oluyor (Bitmiş eylem)

eylemin anlamı: Bir şeyi paylaşmak veya bir şeye katılmak⁹² eylemi yapanlar: Yusuf, Şahinde

eylemin özelliği: Birlikte, karşılıklı, ortaklaşa

Örnek cümlede geçen ortak ol- eylemi gerçekleştiren taraflardan biri (Şahinde) doğrudan verilirken diğerinin (Yusuf) katılımı dolaylı yoldan verilmiştir. Bir olayın ya da durumun ortaklaşa gerçekleşmesi için en az iki öznenin bulunması gerektiği söz konusu eylemle kurgulanan ifadede taraflardan biri yansıtılırken diğeri alıcının algılamasına bırakılmıştır.