• Sonuç bulunamadı

Sözünü Bilerek Konuşmak Değeri

4.2. KUTADGU BİLİG'DE DEĞERLER

4.2.1. Devlet Yöneticileriyle İlgili Değerler

4.2.1.23. Sözünü Bilerek Konuşmak Değeri

ukuşka biligke bu tılmaçı til yaruttaçı erni yorık tilni bil

Anlayış ve bilgiye tercüman olan dildir; insanı aydınlatan açık dilin kıymetini bil (Beyit 162, s. 116-117).

öküş sözleme söz birer sözle az tümen söz tügünin bu bir sözde yaz

Sözü çok söyleme, az ve birer birer söyle; binlerce sözün düğümünü bu bir sözde çöz (Beyit 172, s. 118-119).

yana aydı söznüng öküşi neçe azı ma neçe ol manga ay aça bu ay toldı öküş söz ol ol ayıtmadı sözlep irikse köngül

bu az söz ol ol kim ayıtmışka öz cevab birse sözke yanut kılsa söz mungar mengzetü aydı şa‘ir sözin tilin söz bile tüzdi açtı yüzin sözüg yakşı sözle idi saknu öz ayıttukta sözle yana terkin üz öküş söz eşitgil telim sözleme ukuş birle sözle bilig birle tüz

Az söz ise sorulduğu zaman söylenen ve bir ihtiyacı karşılayan sözdür.

Dilini güzel sözle süsleyen ve onun yüzünü açan şair bu vadide şöyle bir söz söylemiştir:

Sözü güzel ve iyice düşünerek söyle; ancak sorulduğunda söyle ve kısa kes.

Çok dinle, fakat az konuş; sözü akıl ile söyle, bilgi ile süsle (Beyit 1004-1009, 253-255).

Yazar bu beyitlerle devlet yöneticisinin sorulduğunda, ihtiyacı karşılayacak kadar, konuşması gerektiğine dikkat çekmiştir. Yöneticilerin iyi birer dinleyici olmaları önerisinde bulunan yazar, konuşulacak sözlerin akıl süzgecinden geçirilmesi, bilgi ile süslenmesi üzerinde durmuştur. Sözünü bilerek konuşmak ve iyi bir dinleyici olmak değerlerini, anlayışlı olmak değeriyle ilişkilendirerek telkin etmiştir. Öğretirken soru-cevap tekniğini işe koşmuş, değeri ayrıntılarıyla sorgulamış ve eklemlemeli tekrarlara

yani her tekrarda üzerine yeni bilgiler ekleyerek yapılan tekrarlara yer vermiştir. Açık ve anlaşılır dil kullanımını da tavsiye etmiştir.

kişi söz bile koptı boldı melik öküş söz başıg yirke kıldı kölik

Kişi söz ile yükseldi, melik oldu; çok söz başı, gölge gibi yere serdi (Beyit 173, s. 118-119).

Yazar bu beyitle, kişilerin sözünü bilerek konuşması ile yükselebileceğini belirterek doğru ve güzel konuşmanın, hitabet sanatının önemine vurgu yapmıştır.

Devlet yöneticisi konuşmalarıyla halkı motive etmeli, iyiye yönlendirebilmeli, etkileyebilmelidir. Yöneticiler çok ve gereksiz konuşmaları dolayısıyla halk üzerindeki etkisini kaybedebilir, yöneticilik yapamaz hale gelebilir. Yazar sözünü bilerek konuşmak değerini öğretirken değer telkini yaklaşımını benimsediği, düz anlatım yöntemini iş koştuğu düşünülebilir.

kişi körki söz ol bu söz ök telim yorı edgü sözlüg kişig ög tilim

mesel keldi türkçe mungar mengzetür anı sözledim men munu yangzatur ukuş körki til ol bu til körki söz kişi körki yüz ol bu yüz körki köz tili birle yalnguk sözi sözlenür sözi yakşı bolsa yüzi suvlanur

Kişinin süsü sözdür ve bu söz de çok çeşitlidir; haydi, ey dilim, iyi sözlü kişiyi öv.

Buna benzer Türkçe bir atasözü vardır; işte onu söylüyorum, şöyle der.

Aklın süsü dil, dilin süsü sözdür; Kişinin süsü yüz, yüzün süsü gözdür.

İnsan sözünü diliyle söyler; sözü iyi olursa yüzü parlar (Beyit 272-275, s. 132-133).

Yazar ünlü atasözünü günümüze taşıdığı bu beyitlerinde, akıllı olan yöneticinin bu özelliğini dili doğru kullanarak göstereceğini vurgularken, sözünü bilerek konuşan ve doğru sözlü olan yöneticilerin, sözlerinden dolayı sıkıntılar yaşamayacağını değer analizi yaklaşımını benimseyerek anlatmıştır.

kayudın çıkar söz kayuka barır munı ma ayu bir manga ay bilir neçe sözlemegü neçe sözlegü negü tir biliglig ukuşlug bügü bu ay toldı aydı söz ornı sır ol söz ülgi on ol sözlegüsi bir ol Söz nereden çıkar ve nereye varır; ey bilgili, bana bunu da açıkla.

Sözün ne kadarını söylemeli, ne kadarını söylememeli; bilgili ve akıllı hakim bu hususta ne der?

Ay- Toldı dedi ki: Sözün yeri sırdır; söz ona bölünür fakat biri söylenmelidir (Beyit 996-998, s. 250-251).

Ay-Toldı'nın hükümdara dilin erdemini ve sözün faydalarını anlattığı bölümde geçen bu beyitlerde, yazar devlet yöneticisinin sözünü bilerek konuşması gerektiğini ve kişilerin aklından söylenmek istenen çok söz geçtiğini fakat bu sözlerin tartılıp gerekli olanlarının dile dökülmesi gerektiğini değer analizi yaklaşımını benimseyerek ve soru-cevap tekniğini işe koşarak öğretmeye çalışmıştır.

yana aydı ilig söz asgı neçe yası ma neçe ol manga ay aça bu ay toldı aydı söz asgı ulug yirinçe tüşürse beditir kulug söz asgı bile kör yağız yirdeki yaşıl kökke yoklar bolur tördeki kalı sözleyü bilmese til sözüg yaşıl kökte erse kör indrür özüg

Hükümdar yine sordu: Sözün ne kadar faydası ve ne kadar zararı vardır, açıkla bana.

Ay- Toldı dedi ki: Sözün faydası büyüktür; söz yerinde kullanılırsa, kulu yükseltir.

Söz sayesinde yağız yerden mavi göğe yükselir ve başköşeye geçenlerden olur.

Eğer dili söz söylemesini bilmezse, mavi gökte olanı yere indirir (Beyit 1000-1003, s.

252-253).

Yazar bu beyitleriyle, sözünü bilerek konuşmanın kişileri yükselttiğine, faydalarına dikkat çekerken; sözünü bilmeden konuşmanın kişiyi bulunduğu konumdan, en yüksekte olunsa bile, düşüreceğine dikkat çekmiştir. Değer analizi yaklaşımını benimseyen yazar, soru-cevap yöntemini işe koşmuş, zıt kavramlardan da faydalanmıştır.

kılınçı ongay bolsa tengler söz öksözük tengler erning işi ked süzük

Doğası iyi olursa, sözlerini tartarak söyler; sözlerini tartan insanın işi çok temiz olur (Beyit 2440, s. 468-469).

Öğdülmiş'in hükümdara ulu hacibin nasıl olması gerektiğini anlattığı bölümde yazar devlet yöneticilerinin insanları seçerken doğası iyi olan kişileri, sözlerini tartarak konuşmalarından ayırt edebileceğini ve bu kişilerin iyi işler yapacaklarına dikkat çekmiştir. Değer analizi yaklaşımını benimseyen yazar ipucundan faydalanmış, neden sonuç ilişkisi kurmuştur.

tilin sözlemese söz asgı telim ökündürdi sözlep mini bu tilim sözüg sözlemese sanga kul bolur kalı sözlese sen sini kul kılur sözüg saknu sözle sen ivme serin ive sözlemiş söz ökünçi yarın

Sözü söylememenin faydası çoktur; bu dilim beni söylemekle pişman etti.

Sözü söylemezsen, o sana kul olur; eğer söylersen, o seni kendisine kul eder.

Sözü düşünerek söyle, acele etme, sabırlı ol; acele söylenen sözden yarın pişmanlık gelir (Beyit 3879-38881, s. 678-679).

Yazar sözünü bilerek konuşmak değerini değer telkini yaklaşımını benimseyerek ve düz anlatım yöntemini işe koştuğu düşünülerek öğretmeye çalışmıştır. Söz düşünülerek söylenmeli, acele edilmemelidir; acele söylenen söz pişmanlık getirir.

sözüg örte tutsa songı yig bolurkayu neng yig erse tüpi ig bolur bışıglıg tilese bışurgu sözügbütünlük tilese bütürgü özüg

Sözü kapalı tutarsan sonu çiğlik olur; çiğ olan her şeyin altında zarar vardır.

Olgun olmasını istersen sözü pişirmelisin, doğruluk dilersen kendin doğru yoldan ayrılmamalısın (Beyit 4035-4036, s. 702-703).

Yazar, devlet yöneticisinin sözünü düşünerek, tartarak, tamamlayarak ve sonunda açık, anlaşılır hale getirerek söylemesini anlatmıştır. Sözünü bilerek konuşmak değerini doğruluk değeriyle ilişkilendiren yazar değer telkini yaklaşımını benimsemiş, düz anlatım yöntemini işe koştuğu düşünülmüştür.

sözüg barça söz tip çıkarma tilin öyü saknu sözle kerekin bilin

Her sözü söz diye ağzından çıkarma; gerekli olan sözü düşünerek ve ihtiyatla söyle (Beyit 4334, s. 746-747).

Yazar bu beyitle, devlet yöneticisinin gerekli sözü, sonuçlarını düşünerek söylemesi gerektiğine dikkat çekmiştir. En ufak bir hata, halkın huzurunu kaçırmaya veya dış ilişkilerde sorunlar yaşamaya sebep olabilir. Bu sebeplerden dolayıdır ki devlet yöneticisi sözünü bilerek konuşmalıdır.

öz inçlik tilese ereji uzun til atlıg etig yi tiril ay tüzün

Uzun zaman huzur içinde ve rahat yaşamak istersen, “dil” adlı eti ye ve öyle yaşa, ey temiz kalpli (Beyit 4643, s. 792-793).

Devlet yöneticisinin sözünü bilerek konuşması gerektiğini “dil adlı eti ye”

diyerek, mübalağa sanatından faydalanarak ilgi çekici anlatımla öğretmiş, bazen zor da olsa az konuşmanın önemli olduğunu vurgulamıştır. Yazar değer telkini yaklaşımını benimsemiştir.