. . .
83 Telhis, s. 2; Tefsir, 1, 298-300, 337, 340; il, 710.
84 Telhis, s. 2; Tefsir, I, 12; Telhisü's-Siydse, s. 158.
85 Faslu'l-makdl, s. 99-100.
86 Tehdfüt, il, 767.
__3Z l b n R ii ş d F e l s e f e s i
ifadesiyle ortaya koymuştur. lbn Rüşd, siyasetin ameli ilimlerden biri ol
duğunu Eflatun'un
Cumhuriyet
adlı eserinin özet-şerhi olarak kaleme aldığı kitabının hemen başında ve değişik yerlerinde belirtmiştir. 87
3. Mantık İlimleri
Mantığa bütün ilimler için belirleyici ve yönlendirici
(mu'ayyin),
düzeltici ve yanlışlardan koruyucu
(müseddid)
bir işlev yükleyen lbn Rüşd' e göre, bu sayede doğru, hatasız ve tutarlı bilgiler üretilebilir.88 Bu itibarladır ki filozofumuz, öğretimde izlenmesi gereken sıradüzeninin başına koyduğu89 mantığa özel önem atfeder. Dilin yöresel olmasına karşılık düşüncenin evrenselliğine ve ayrıca her dilin cümle yapısının diğerlerin
den farklı oluşuna dikkat çeken lbn Rüşd, bu yüzden dillere özgü lafızlar ile düşünceyi oluşturan anlamlar arasındaki delalet (gösterge) ilişkisinin sağlıklı kurulabilmesi için, mantıkta tanım ve ifade yerine sembol kulla
nılmasının daha yararlı olacağı görüşündedir.90
87 Telhisü's-Siyıise, s. 64, 157.
88 Telhis, s. 2; Tefsir, II, 749.
89 Telhisü's-Siyıise, s. 168; es-Semd'u't-tabi'i, s. 2-3. 90 Telhisü'l-Kıyıis, s. 268-269.
Eserleri
I
• bn Rüşd'ün din ilimleri, metafizik, mantık, tabiat ilimleri, zooloji, psi-koloji, astronomi, tıp, siyaset ve ahlak gibi ilgilendiği her alanda kaleme aldığı ve çoğu Latince ve İbranice'ye de tercüme edilen ölümsüz eser
lerin sayısı tam olarak bilinmemektedir. Nitekim bu sayı, klasik kaynakla
rımızdan lbn Ehi Usaybi'a'nın Uyunü'l-enbd'da verdiği listeye göre kırk yedi iken91, Zehebi'nin
Tdrihu'l-lstam'ındaki
listede kırk dörttür.92 Geçen yüzyılın ikinci yansından itibaren Batı'da Salomon Munk'un "lbn Rushd"
(Dictionnaire des sciences philosophiques,
Paris, Hachette, 1847, t. 3, pp. 157-175) ileMelanges de philosophie juive et arabe
(Paris, A.Franck, 1859, pp. 418-458) adlı çalışmaları ve Ernest Renan'ın
Averroes et l'averroisme
(Essai historique, Neuvieme edition, Paris Calmann-Levy, 1852) başlıklı eseriyle başlayıp devam eden lslam felsefesi ve lbn Rüşd üzerindeki çalışmalar sırasında yayınlanan ve Escorial Library'de Derenbourg katalogunda kayıtlı bulunan bir mecmua içinde yer alan "Bema
mecü'l-fakih lbn Rüşd" başlıklı listede ise yetmiş sekiz eserin adı sayıl
mıştır. 93 Bu üç listenin karşılaştırılmasıyla oluşturulabilecek yeni bir lis
tede ise lbn Rüşd'ün eserlerinin sayısı yüz dörde ulaşmaktadır. Bunlar
dan üçü sadece lbn Ebi Usaybi'a'nın, elli yedisi yalnızca Renan'ın verdiği listede bulunurken, yirmi beş eserin lbn Ehi Usaybi'a ile Zehebi'nin, bir eserin lbn Ebi Usaybi'a ile Renan'ın listelerinde, on sekiz eserin de her üç listede ortaklaşa yer aldığı görülmektedir. lbn Rüşd'ün eserlerinin yeni baştan ve farklı bir bakış açısıyla nasıl değerlendirilebileceği hakkında bir çalışma yapan Cemfileddin el-Alevi ise filozofun yüz sekiz eserinin isim
lerini vermiş, bunlardan elli sekizini de kronolojik olarak sıralamıştır.94
. . .
91 lbn Ebi Usaybi'a, a.g.e., III, 125-126; ayr. bkz. Kanavati, G. C., Müellefiitü lbn Rüşd, Cezair 1978, s. 29-32.
92 Renan, E., a.g.e. (ek. 4, Zehebi), s. 451-452; ayr. bkz. Kanavati, a.g.e., s. 33-35.
93 Renan, E .. a.g.e. (ek. 5), s. 456-457; Kanavati, a.g.e., s. 36-40.
94 el-Alevi, C., el-Metnü'r-Rüşdi, Mağrib 1986, s. 14-45, 49-123.
_M l b n R ii ş d F e l s e f e s i
Kanavati'nin belirlediği altı, Bouyges tarafından belirlenen dört apokrif eser95 yukarıda verilen sayılara dahil değildir.
Filozofun eserlerinin sayısı gibi onların sınıflandırılması konusunda da farklı yaklaşımlar ortaya konulmuştur. Bunların bazılarına kısaca de
ğindikten sonra, el-Alevi'nin kronolojik olarak sıraladığı eserleri bir iki ilaveyle birlikte ve İbn Rüşd'ün ilimler tasnifine uygun bir sınıflandırma
ya tabi tutmakla yetineceğiz.96
Emest Renan, isimlerini verdiği yetmiş sekiz eserden altmış yedisini konulan itibariyle şöyle sınıflandırmıştır:
1. Felsefe: Bu grupta
Tehdfütü't-Tehdfüt
başta olmak üzere yirmi sekiz eser bulunmaktadır.
2. Kelam: Bu gruba giren eserlerin sayısı beştir.
3. Fıkıh: Renan, Bidayetü'l-müctehid ve nihayetü'l-muktesid'le birlik-te sekiz eseri bu başlık altında değerlendirir.
4. Astronomi: Bu grupta dört eser bulunmaktadır.
5. Gramer: Bunların sayısı ikidir.
6. Tıp: Başta
el-Külliyat
olmak üzere bu grupta yer alan eser sayısı yirmidir.97
İbn Rüşd üzerinde çalışan araştırmacılardan biri de M. Bouyges'tir. O da filozofumuzun kütüphanelerde mevcut Arapça eserlerini şu başlıklar altında sınıflandırmıştır:
a-Aristo ve Eflatun'un kitaplarına yazdığı şerhler, b- Felsefe ve kelam,
. . .
95 Kanavati'nin menhul (apokriO saydığı ve bir kısmı lbn Rüşd'ün dedesine ait olan eserler şunlardır: 1. el-Mukaddimdtü'l-mümehhidtit, 2. Kitdbü'l-Hdcc, 3. Mes'ele min Kitabi lbn Rüşdfi mô.şiyetin tekünü meridaten, 4. Ferdizu lbn Rüşd, 5. el-Beyan ve't
Tahsfl, 6. el-Mesdilü'l-melkütafi kütübi'l-mebsata (bk. Kanavati, a.g.e., s. 249-258).
96 Filozofun eserlerinin yazma, eski ve yeni neşirleriyle Arapça dışındaki dillere yapı
lan tercümeleri hakkında geniş bilgi için bkz.: Renan, E., a.g.e., s. 73-101; Brockel
mann, C., GAL: Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1943, I. 604-606, Supp lement (1937), I, 833-836; Bouyges, M., Notes sur les philosophes arabes connus des Latins au Moyen Age, V. Inventaire des textes arabes d'Averroes (Melanges de l'Universite S. J., Beyrouth, Tome VIII, Fasc. 1, 1922, s. 3-54; VI. Inventaire des tex
tes arabes d'Averroes, Tome IX, Fasc. 2, 1923, pp. 43-48); Kanavati, a.g.e.; Karlığa, B., lslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İstanbul 1993, s. 268-276 (dn. 14-47), a.rnlf.. "İbn Rüşd Hayatı Eserleri ve Din-Felsefe tlişkisi", (İbn Rüşd, Faslü'l-makdl [Felsefe-Din 1lişkileri] , İstanbul 1992 içinde), s. 15-20, 38-50 (dn. 10-122); a.rnlf.,
"İbn Rüşd", DlA, XX, 272 vd.
97 Renan, E., a.g.e., s. 80-93; ayr. Kanavati, a.g.e., s. 80.
c- Matematik, d- Tıp, e- Fıkıh.98
E s e r l e r i 3.5._
Diğer yandan İslam felsefesi alanındaki araştırmalarıyla tanınan Ab
durrahman Bedevi ise yaptığı bir sınıflandırmada filozofun eserlerini dört ana gruba ayırmış ve bunların alt başlıklarını şu şekilde vermiştir:
A. Felsefi eserler:
1. Büyük şerhler (tefsir), 2. Orta şerhler (telhis), 3. Küçük şerhler (cevami'), 4. Muhtelif şerhler.
B. Orijinal eserler.
C. Kelam ve fıkıh kitapları, D. Astronomi eserleri,
5. Gramerle ilgili eserler 6. Tıp kitapları,
a. Şerhler
b. Orijinal eserler.99
İbn Rüşd'ün eserlerinin yanısıra, onunla ilgili olarak yapılan araştır
malar ve düzenlenen ilmi toplantılar hakkında geniş malumat içeren bibliyografya çalışmasında Kanavati, Renan'ın tasnifinde yer alan eserle
ri yeniden sınıflandırmıştır:
1. Felsefi eserler:
A. Orijinal (telif) çalışmalar: Bu grupta
Tehdfütü't-Tehdfüt
ile birlikte yirmi sekiz eser yer almaktadır.
B. Aristo şerhleri:
1. Mantık: Dokuz (Porphyrios'un lsagüci'si dahil), 2. Fizik: Kitabü'n'Nefs ile birlikte beş,
3. Metafizik:
Tefsfrve Telhfs
dahil toplam on altı.. . .
98 Kanavati, a.g.e., s. 81.
99 Bedevi, A., Histoire de la Philosophie en Islam, vol. 2, "Les Philosophes purs", "lbn Rushd", s. 743 vd.; ayr. Kanavati, a.g.e., s. 81.
__3i l b n R ii ş d F e l s e f e s i
C. Eflatun şerhleri:
Bu grupta sedece bir eser bulunmaktadır ki o da