Refet Ülgen‟in Türk Eğitim Derneği Yönetim Kurulu BaĢkanlığı Dönem

BeĢ buçuk yıl gibi uzun süre Genel Merkez Yönetim Kurulunun istikrarlı bir Ģekilde göreve devam ettiği ve önemli kararların alındığı bu dönem çalıĢmada ayrı bir bölüm olarak ele alınmıĢtır.

Derneğin 254 kurucu üyesinden birisi olan Refet Ülgen 1882 yılında Urfa doğmuĢtur. Mülkiye‟den mezun olduktan sonra Darülfünün Müzesi Müdürlüğü, Hâkimiyet-i Milliye gazetesi yazı iĢleri müdürlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı MüsteĢarlığı, Erzurum ve Urfa Milletvekilliği görevlerinde bulunmuĢtur. Derneğin 1931 yılında yapılan Ġkinci Genel Merkez Kurulu toplantısında ilk kez BaĢkan Vekilliğine getirilmiĢ, Yönetim Kurulu BaĢkanı seçilene kadar sürekli Genel Merkez Kurulunda yer almıĢ ve bütün yönetim kurullarında görev yapmıĢtır. 1935–1941 yılları arasında beĢ yıl gibi uzun bir süre Yönetim Kurulu BaĢkanlığı görevinde bulunmuĢ ve Dernek için önemli kararlara imza atmıĢtır. Bu araĢtırmaya da en

önemli kaynak teĢkil eden kitaplardan biri olan “Türk Maarif Cemiyeti 1928–1940 ÇalıĢmaları ve Yaptıkları Yardımlar” isimli kitabı yazmıĢtır (Ballar, 2004). Ayrıca, 1945–1946 yılları arasında yazmıĢ olduğu “TürkçeleĢen Terimler”, “Milletlerarası Terimcilik DüĢüncesisin Yetersizliği” ve “Ay ve Gün Terimleri Hakkında Bir Ġnceleme” isimli makaleleri Türk Dili Kurumu Belleten dergisinde yayımlanmıĢtır. 1947 yılında “Ġftira” isimli bir oyun da kaleme almıĢ, 1931 yılında, Shakespeare‟in yazmıĢ olduğu “Othello” isimli trajediyi Fransızca‟dan Türkçe‟ye çevirmiĢtir.

Refet Ülgen‟in 1950 yılında Demokrat Parti iktidarının Din derslerinin okutulması ile ilgili değiĢiklik ve ezanın Arapça okunması ile ilgili hazırlamıĢ olduğu kanun tasarısının TBMM‟de görüĢüldüğü sırada Hükümetin yanında yer alan CumhurbaĢkanı Celal Bayar‟a yazmıĢ olduğu mektup BaĢbakanlık arĢivinde yer almaktadır. Ülgen mektubunda Ģöyle demektedir: “...Bu bir gerilemedir. Atatürk’e aziz arkadaşlık yapmış olan büyük varlık buna engel olmalı idi...Halbuki ezanın Türkçe okutturulması bir inkılaptı, Atatürk’ün yaptığı bir inkılaptı. Bunu tekrar Arapça’ya çevirmek, bir gerileme, yeni bir irtica olmaz mı?...” (Aksanyar, 2007)

Refet Ülgen, öz Türkçe‟nin hayata geçirilmesi politikalarında görüĢlerini ortaya koymuĢ, Ay adlarından teşrinievvel, teşrinisani, kânunievvel, kânunisani kelimelerinin TürkçeleĢtirilmesi sırasında 1946 yılında yayımlanan Türk Dili (Belleten) dergisindeki yazısında ay adlarının hepsini ele almıĢ, birtakım karĢılıklar önermiĢtir. ġubatın halk ağzındaki karĢılığının gücükay olduğunu belirtmiĢ, marta dölay, nisana sapanay, mayısa çiçekay, hazirana çayıray, temmuza biçinay, ağustosa yemiĢay veya bolay, eylüle ilkgüz, kasıma da songüz denilmesini önermiĢtir. R. Ülgen, bu makalesinde gün adlarına da karĢılıklar önermiĢtir Pazartesiye başgün, salıya ertegün, çarĢambaya ışıklı, perĢembeye ortagün, cumaya duagün, cumartesiye songün, pazara ise boşgün demiĢtir. Fakat Ülgen‟in bu çabasına o günlerde herhangi bir ilgi gösterilmemiĢtir (TDK, 2008).

15 Kasım 1935 yılında göreve baĢlamıĢ ve 20 Ocak 1939 tarihinde yapılmıĢ olan toplantıya kadar aynı kadroyla görevine devam etmiĢ olan Yönetim Kurulu Ģu isimlerden oluĢmuĢtur:

BaĢkan: Refet Ülgen (Urfa Milletvekili) BaĢkan Vekili: Halit Bayrak (Bayazıt Milletvekili)

Genel Sekreter: Ali Haydar Taner (MEB Talim ve Terbiye Kurulu Üyesi)

Üye: Kemal Gedeleç (BaĢbakanlık MüsteĢarı) Üye: Nafi Atuf Kansu (Erzurum Milletvekili)

Ülgen baĢkanlığındaki Yönetim Kurulunun aldığı önemli kararlardan bazıları Ģunlardır (Ballar, 2004):

10 Kasım 1936 tarihli toplantıda; Gaziantep‟teki Dernek taĢınmazlarının satılarak Ankara‟daki okul binaları yapımının harcamalarına tahsis edilmesi için Refet Ülgen‟in Gaziantep‟e gitmesi kararlaĢtırılmıĢtır.

14 Eylül 1937 tarihli toplantıda; dernek adına Hatay‟da bir ilkokul ve ortaokul açılması için DıĢiĢleri Bakanlığına müracaatta bulunulmasına karar verilmiĢtir.

23 Kasım 1937 tarihli toplantıda; Ankara YeniĢehir Lisesi‟nin açılıĢ töreninin 27 Kasım 1937 Cumartesi günü saat 14.00‟da yapılması kararı alınmıĢtır.

10 Mart 1938 tarihli toplantıda; Derneğin bütün emeklerine karĢılık Bursa Kız Lisesinin durumunun özellikle son yıl kötüye gittiği konusu görüĢülmüĢ, daha önce yapılan bazı teftiĢler sonucunda kötü gidiĢatın sorumlusu olarak Okul Müdürü Bay Murtaza olarak görülmüĢ ve yerine vekâleten okulun Matematik öğretmeni Bay Kemal getirilmiĢtir.

30 Haziran 1938 tarihli toplantıda; Derneğin YeniĢehir‟de yaptırmakta olduğu okul binasının kalorifer, çamaĢırhane, matbaa ve sıhhi su tesisatının inĢasının daha önce açılan ihalenin sonucunda iki taksit toplam 26.000 lira bedel ile Vehbi Koç‟a yaptırılması konusunda mukavele imzalanmıĢtır.

20 Ocak 1939 tarihli toplantıda; CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü‟nün Derneği yüksek koruyuculuğu altına alması dolayısıyla kendisine Genel Merkez kurulunun hürmetlerinin bildirilmesi, fen derslerinin Ġngilizce olarak okutulması için gerekli tedbirlerin alınması yönünde Refet Ülgen ve Ġhsan Sungu‟nun birlikte çalıĢmasına, bu konuda Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel‟in teminine çalıĢılmasına ve kendisinden derneğin fahri baĢkanlığını kabul etmesinin rica olunması kararlaĢtırılmıĢtır. Aynı toplantıda; Ankara okulunun her konuda ve özellikle yabancı dil öğretimi bakımından ilerlemesi için otoriter bir idare ile yabancı dil bölümüne baĢkanlık edecek tercihen bir Amerikalı görevlendirilmesine, aranan vasıflardaki kiĢilere 400-500 Liraya kadar ücret verilmesi karara bağlanmıĢtır. Bu toplantıda alınan bir baĢka karar ise Yönetim Kurulundaki değiĢiklikler ile ilgilidir. Buna göre; Genel Sekreter Ali Haydar Taner‟in memuriyeti Ġstanbul‟a nakledilmiĢ olduğundan yerine BaĢbakanlık MüsteĢar Yardımcısı Haydar Günver ve Yönetim Kurulu Üyesi Erzurum milletvekili Nafi Atuf Kansu‟nun partideki yoğun iĢleri dolayısıyla Genel Merkez Kurulunda kalarak yönetim kurulundan affını istemesi üzerine yerine Genel Merkez Kurulu Üyesi Hüseyin Avni Çubukgil alınmıĢlardır.

2 Ocak 1940 tarihli toplantıda; ülkenin o zamana kadar görmüĢ olduğu en büyük deprem sonucunda anasız-babasız olarak ortada kalmıĢ Türk çocuklarından ilkokul tahsilini bitirmiĢ veya son sınıflarına gelmiĢ on erkek on kız olmak üzere yirmi çocuğun dernek okullarına ve yurduna yatılı olarak yerleĢtirilmelerine karar verilmiĢtir.

Refet Ülgen‟in Yönetim Kurulu BaĢkanlığı sırasında 6 Nisan 1938 tarihinde Konya ġubesi açılmıĢ ve Öğrenci Yurdu kiralanan bir binada 36 öğrenci ile 1938 ders yılından itibaren hizmet vermeye baĢlamıĢtır. Ġlk Yurt Müdürlüğü görevine daha sonra yurda ismi verilecek Rüstem Sungur getirilmiĢtir. 1940 yılında Edirne Ġl Özel Ġdaresi buradaki öğrenci yurdunu idare edemeyince, yurdu TED‟e devretmiĢtir. 1939 yılında Hatay‟ın Anavatana katılması üzerine TED hemen Antakya‟da da bir yurdun açılmasına karar vermiĢ ve

Hatay milletvekili Fevzi Akdağ‟ın da çabaları ile 21 Mart 1940 tarihinde Antakya Öğrenci Yurdu 60 öğrenci ile hizmete açılmıĢtır (TED, 1968).

24 Nisan 1941 tarihli toplantıda; Yönetim Kurulu BaĢkanlığını yapmakta olan Refet Ülgen‟in, Genel Merkez Kurulu Üyeliğinde kaldığını ancak, baĢkanlıktan çekildiğini bildiren yazısı üzerine bu göreve Genel Merkez Kurulu Üyesi Ġstanbul milletvekili Fakihe Öymen‟in seçilmesine karar verilmiĢtir.

3.2.2.1 Kamuya Yararlı Dernek Statüsü (12 Aralık 1939)

Genel Merkez Yönetim Kurulunun 4 ġubat 1928 tarihindeki ilk toplantısında aldığı kamu yararına çalıĢan dernekler sıfatının alınabilmesi için gerekli çalıĢmaların yapılması kararı ancak 12 Aralık 1939 tarihinde gerçekleĢmiĢ ve Resmi Gazete‟nin 23 Aralık 1939 tarih ve 4392 sayılı nüshasında dönemin CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü, BaĢbakanı Refik Saydam ve kabinede yer alan 13 bakanın imzasıyla aĢağıda gösterilen karar alınmıĢtır (Ülgen, 1940).

Merkezi Ankara’da olmak üzere 31 Ocak 1928 tarihinde teşkil edilmiş olan “Türk Maarif Cemiyeti’nin menfaii umumiyeye hâdim Cemiyetlerden olduğuna dair olup Dahiliye Vekilliği’nin 10/8/1939tarih ve 43127 sayılı tezkeresiyle gönderilmiş olan Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesile Umumi Heyetin 1 Mart 1928, 18 Nisan 1928 tarih ve 54/54 sayılı mazbataları ve yine Devlet Şûrası Üçüncü Dairesile Umumi Heyetinin 8/9/1939, 2/11/1939 tarih ve 2833/2237, 312/315 saylı mazbataları, İcra Vekilleri heyetince 12 Kânunuevvel 1939 tarihinde tedkik ve mütalaa olunarak adı geçen cemiyetin menfaii umumiyeye hâdim cemiyetlerden sayılması kabul olunmuştur.