Râmehürmüzî’den Bilgi Aktarımı

yüzü görülmeyen kişinin Şeytan (İblîs) olması, hoca şekline bürünüp “haddesenâ” ve

“ahberanâ” diyerek rivayete kalkışması muhtemeldir⁴²⁴.

benimsediği kanaatler birbirleriyle karşılaştırılmakta ve böylece bir kanaat belirtilmeye çalışılmaktadır. Çalışmada Râmehürmüzî’nin ismi verilen yerler açık tasvip, isim verilmediği halde etkilenme olduğu düşünülen yerler gizli tasvip olarak değerlendirilmiştir⁴³⁴.

Açıktan tasvibe bir örnek vermek gerekirse Râmehürmüzî’nin “arkadaşlarımız” diye bahsettiği, isimleri açıklanmayan hadisçilerden naklettiği görüşe göre rivayet yazımında meydana gelen yanlışı düzeltmek için hatalı kelimeyi tamamen silmek ya da kazımak töhmete sebep olur. Bunun yerine en güzeli o kelimenin iptal edildiğine işaret edecek şekilde üzerine güzel bir çizgi çekmektir. Bu çizgi öyle olmalıdır ki altında yazan kelime rahatlıkla okunmalıdır⁴³⁵. İbnü’s-Salâh bu görüşü aynen ve isim zikrederek kabul ettiğini gösterir biçimde nakletmiştir⁴³⁶.

Böyle açıktan alıntı yapılan yerler yanında isim verilmeden nakledilen bazı bilgiler ve kanaatlerde İbnü’s-Salâh’ın Râmehürmüzî’den etkilenmiş olma olasılığı akla gelmektedir.

Örneğin hem İbnü’s-Salâh hem de Râmehürmüzî’nin önsözlerinde hadisin ve hadis ehlinin kıymetini gösterme gayreti göze çarpmaktadır⁴³⁷. Yine her iki müellife göre de hadis ile fıkıh birbirini tamamlayan ve ayrılmaları mümkün olmayan iki ilimdir. Bu yüzden hem muhaddisler hem de fakihler birbirlerinin hasmı değil destekçisi olmalıdır⁴³⁸. Aynı şeylerden bahsetmiş olsalar da kullanılan argümanlar ve cümleler aynı olmadığı için İbnü’s-Salâh’ın Râmehürmüzî’den etkilendiği kesin bir dille ifade edilememektedir. Belki ana fikir bazında bir etkilenmeden bahsedilebilir. Bir başka örnekte Râmehürmüzî’nin önsözünde kullandığı bir kelimenin biraz farklı bir formatta Ulûmü’l-hadîs’in önsözünde de geçmesi, İbnü’s-Salâh’ın bu kelimeyi ondan esinlenerek kullandığını düşündürmektedir. Şöyle ki; Râmehürmüzî, hadisin ve hadisçinin üstünlüğünü ifade etmek için hadis ilmini erkeğe (ركذ:erkek) teşbih etmiş, buradan yola çıkarak hadisi ancak adamların (ناركذلا:erkekler) sevebileceğini söylemiştir⁴³⁹. Hadisin ve dolayısıyla hadisçinin üstünlüğünü anlatan İbnü’s-Salah da hadis

434 Benzerlik olmasına rağmen etkilenme olmadığına dâir güçlü bir kanaat oluşan yerlere daha önce değinilmişti.

435 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 644.

436 İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 199. Benzer bazı durumlar için bkz. (Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s.

615-6; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 206-8.), (Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 287-9; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.362.)

437 Bir farkla ki Râmehürmüzî, konuyu daha detaylı olarak ele almışken İbnü’s-Salâh, özet geçmiştir. Bkz.

Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 131 vd; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 5-6.S

438 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 133; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 5.

439 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 134.

ilmini ancak adam gibi adamların (لاجرلا روكذ) sevebileceğini söyleyerek Râmehürmüzî ile söylem birliği etmişe benzemektedir⁴⁴⁰.

Bazen aynı konu farklı başlıklar altında incelenmekte ve birbirine yakın kanaatler paylaşılmaktadır. Örneğin Râmehürmüzî ile İbnü’s-Salâh, hadis talebesi olmak ve hadis almak (tahammül) için uygun görülen yaş ile ilgili konuya farklı başlıklar altında yer vermişler⁴⁴¹, bununla birlikte zikredilen rivayetler ve benimsenen görüşlerde bazı benzerlikler göze çarpmıştır⁴⁴². Hadis öğrencisi olmak için Râmehürmüzî’ye göre önemli olan yaş değildir, bilakis hareket⁴⁴³, olgunlaşmış olmak, rivayetleri ayırt edebilecek kadar dikkatli olmak ve aldığı rivayeti hafızasında veya kitabında olduğu gibi muhafaza etme ve nakletme kabiliyetine sahip olmak yeterlidir⁴⁴⁴. İbnü’s-Salâh’a göre de aklı bütün ve gelişimi tam olduktan sonra yaşının kaç olduğuna bakılmaksızın çocuklar da hadis meclislerine katılabilir ve hadis alımı için ehil sayılabilirler⁴⁴⁵.

440 İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 5. Böylece hadisi ve hadisçileri överken aynı kökten gelen kelimeleri kullanan müellifler, hadisi ve hadisçileri hor görenlerin aşağılık ve rezil insanlar olduğunu da müterâdif/eş anlamlı ve yakın anlamlı kelimelerle (ةيوشحلا,عاعرلا/مهتلاذر,مهتلفس) ifade etmişlerdir. Krş. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 134-5; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 5. Râmehürmüzî ve İbnü’s-Salâh, bu kelimeleri Zührî’nin yaklaşık olarak aynı anlama gelen bir ifadesinden almış olabilirler. Zührî, “ancak erkeklerin adam olanları hadisle meşgul olur ve ancak kancıkları hadisten uzak durur” demiştir. Bkz. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 155-6.

441 Râmehürmüzî, “hadis talebesinin özellikleri ve hadis talebi için uygun olan yaş” başlığı altında; İbnü’s-Salâh,

“hadis alma, taşıma ve zabt etmenin nasıl olması gerektiği” başlığı altında bu konuyu işlemiştir. Krş.

Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 164; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 128.

442 Krş. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 164-184; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 128-131. Okuyucuyu yormamak için aynı olan rivayetler ana metne alınmamıştır. Her müellifin aynı konuda ortaklaşa naklettikleri rivayetleri görmek için burada verilen sayfalara müracaat etmek yeterlidir.

443 Müellifin bu kelime ile ne kastettiği tam anlaşılamamaktadır. Kişinin kendi başına hareket edebildiği ve/veya kendi tasarruflarını belli seviyede yerine getirebildiği yaş (temyîz yaşı) kastedilmiş olabilir.

444 Bu hükme rivayet, namaza kıyas edilerek varılmıştır. Yedi yaşına gelen çocuğa namaz kılmasının emredilmesi, on yaşına geldiğinde ise dövülmesinin tavsiye edilmesine bakılarak hadis alımında da kişinin hoca ile karşılaşması (likâ) ve semâ’ mümkün olduktan sonra ergenlik çağına girmiş olma gibi başkaca bir şarta gerek olmadan hadis alınabilir. (Bkz. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 164 vd.) Ayrıca hadis alımı/tahammülü için 15-20 yaş gibi belli bir sayı esas alınacak olursa birçok sahâbî ravi ve rivayetleri itibardan düşecektir. (Bkz.

Râmehürmüzî, a.g.e., s. 171 vd.) İlk dönem muhaddislerden birçoğu, genç yaştakilerin zihinlerinin tazeliği ve saflığı sebebiyle rivayet meclislerinde onlara öncelik tanımışlar, onların İslam’a daha uzun süre hizmet etmelerini ummuşlardır. (Bkz. Râmehürmüzî, a.g.e., s. 175 vd.)

445 Detaylarıyla ve delilleriyle beraber değerlendirmek için bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 128 vd.

Bunlarda ayrı noktalama ve harekeleme ile ilgili bazı hususlar, (Mukaddime’de) Râmehürmüzî’nin ismi anılmadan aynen tekrar edilmiştir. (Bkz. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 647; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 183-4 ve 185-6.) Hadis meclislerine dua ile başlanılıp bitirilmesi hususunda da iki müellif benzer kanaatleri paylaşmaktadır. (Bkz. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 612-3; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.

241.)

2.2.4.2. Tenkit

Az sayıda yapılan nakillerin bir kısmında Râmehürmüzî İbnü’s-Salâh tarafından tenkit edilmiştir. Örneğin Râmehürmüzî’nin bir ravinin hadis aktarımına ehil sayılması için⁴⁴⁶ ulaşması gereken mertebe hakkında aktardığı rivayetlerden⁴⁴⁷ sonra belirttiği kanaatine göre bir ravinin rivayete ehil sayılması için tam elli yaşında olması gerekir⁴⁴⁸. Kırk yaşına gelenlerin de rivayet etmesine karşı çıkılmamalıdır⁴⁴⁹. Bir ravi seksen yaşını geçtiğinde ise artık rivayet işini bırakması ve kendisini ibadete vermesi daha uygun olur⁴⁵⁰. İbnü’s-Salâh, Râmehürmüzî’nin bu görüşlerini ismini anarak aktardıktan sonra Râmehürmüzî’ye katılmadığını belirtmiştir. İbnü’s-Salâh’a göre nasıl ki rivayete başlamak için şahsî kabiliyetler ve yetenekler esas alınıyorsa rivayete (hadis hocalığına) başlama ve son verme için de aynı durum geçerlidir ve yaş sınırı koymanın bir anlamı yoktur. Hadis aktarımına ehil sayılmak için ehliyet ve bülûğ dışında bir şarta gerek yoktur⁴⁵¹. Burada hadis alımı ve aktarımının farklı şeyler olduğu ve her ikisi için farklı şartlar öne sürüldüğü hatırlatılmalıdır.

446 Kitapta “bir ravinin muhaddis sayılması için ulaşması gereken yaştan” bahsedileceği söylense de aktarılan rivayetler ve görüşler, hadis aktarımı için ulaşılması gereken yaşla ilgili olduğundan böyle bir tercüme tercih edilmiştir. Krş. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 354 vd. Burada tâlib, muhaddis, hâfız ayrımı yapılmış olma ihtimali de vardır. Ravi kelimesi ile tâlib kastedilmiş olup talibin muhaddis mertebesine yükselmesi için gerekli şartlardan bahsedilmek istenmiş olabilir.

447 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 354-361.

448 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 355-6.

449 Elimizdeki el-Muhaddisü’l-fâsıl baskısında “kırk yaşına gelen kişinin rivayete kalkışmasının mümkün olmadığı” söylendikten sonra Hz. Peygambere (a.s.) kırk yaşındayken peygamberlik verilmesi ve bu yaşın olgunluğun kemal noktası olması nedeniyle kırk yaşının da hadis rivayeti için uygun olabileceği söylenmiştir. Bu bir çelişkidir. Muhakkik, kitabın bütün el yazması nüshalarında ibarenin böyle geçtiğini ve bütün nüshaların bu hatanın olduğu gibi naklinde ısrar ettiğini belirtmiştir. Yine muhakkikin söylediğine göre muhakkik, müdekkik ve güvenilir âlimler, ne mutlu ki ibarenin doğru şeklini bize ulaştırmışlardır. Bu doğru nakillere göre Râmehürmüzî, “kırk yaşına gelmiş olan ravinin de hadis rivayetine ehil sayılması, inkâr edilemez” demektedir.

Konunun siyak ve sibakı açısından anlamca en uygun (ve doğru) şekli olan bu ifade, Hatîb’in el-Câmi’ li-ahlâkı’r-râvî’sinde ve Kâdî Iyâz’ın el-İlmâ‘sında bizzat müellife isnad edilerek geçmektedir. Bkz.

Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 356, dipnot 4. İbnü’s-Salâh da cümlenin bu doğru şeklini aktarmıştır.

450 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 358.

451 Bir farkla ki âkil bâliğ olmadan hadis alan ravi, hadis rivayet edebilmek için ergenlik çağına girmeyi beklemelidir. Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 128 vd., 236 vd. Bir başka yerde Râmehürmüzî’nin de aralarında bulunduğu bir grup âlim tarafından kitapların kenarına not düşülürken notun çıkıldığı yerdeki kelimenin de nota yazılmasının münasip olacağı ifade edilmiştir. İbnü’s-Salâh’a göre bu görüş, uygun değildir.

(Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.194; Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 645.) Yine kitapların kenarına çıkılan her bir not çizgisinin birbirine yakın çıkarılmasının uygun olacağına dair Râmehürmüzî’ye nispet edilen başka bir görüş, İbnü’s-Salah tarafından isabetsiz bulunmuştur. (Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 194.

Râmehürmüzî’nin el-Muhaddisü’l-fâsıl’da bu konuya temas ettiğine dair bir veri elde edemedik.) Yanlışlıkla iki veya daha fazla yazılan harflerden fazladan yazılanının silinmesine dair Râmehürmüzî’nin tercih ettiği yöntem, uygun bulunmakla beraber Kâdî Iyâz’ın görüşünün daha hoş olduğu (İbnü’s-Salâh tarafından) ifade edilmiştir.

(Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.200-1; Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 646.) Konumuzla doğrudan ilgili olmasa da Râmehürmüzî’den alıntı yapılan ve geri kalan birkaç yerin burada zikrini uygun görüyoruz.

Buna göre Râmehürmüzî’nin nakilcisi olduğu, nâzil isnadın âlî isnâddan daha üstün olduğuna dair bir görüş, hem Râmehürmüzî hem de İbnü’s-Salâh tarafından kabul edilmemiştir. (Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.264; Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 204-5.) İ’lâm metodunda i’lâm yapan muhaddisin rivayete izin vermemesi halinde de bu yolla hadis alıp rivayet etmenin caiz olduğuna dair bazı Zahirilere nispet edilen bir

2.2.4.3. Te’vîl ve Savunma

İbnü’s-Salâh bazı görüşlerinde Râmehürmüzî’ye katılmadığı halde onun o görüşlerine yönelik tenkitleri te’vîl metoduna başvurarak savunmuştur. Örneğin Râmehürmüzî’ye (ö.

360/971) göre rivayete ehil sayılabilmek için en ideal yaş ellidir, bununla birlikte kırk yaşında olanların da rivayete başlamalarına karşı çıkılmamalıdır⁴⁵². Buna mukabil Kâdî Iyâz (ö.

544/1149), elli veya kırk yaşına varmadan hatta çok daha önce ilim halkaları oluşturan hadis hocalarından bahsederek⁴⁵³ Râmehürmüzî’nin bu görüşünün isabetsiz olduğunu söylemiştir⁴⁵⁴. Esasen İbnü’s-Salâh da Râmehürmüzî’nin bu görüşüne katılmamaktadır. Zira ona göre şahsî kabiliyetleri yerinde olduktan sonra dört-beş yaşındaki çocuklar bile hadis meclislerine katılıp hadis alabilirler ve bu raviler ergenlik çağına girdikten sonra kırk veya elli yaşını beklemeden hadis rivayetine başlayabilirler. Böylece kendisi de yaklaşık olarak Kâdî Iyâz gibi düşünen Salâh, Kâdî Iyâz’a karşı Râmehürmüzî’yi savunmuştur. İbnü’s-Salâh’a göre Râmehürmüzî’nin bu ifadelerinden kastı, yaratılıştan gelen üstün bir yeteneğe sahip olmayanların hadis rivayeti için ulaşmaları gereken yaşın kırk veya elli olduğudur. Kâdî Iyâz’ın ismini saydıkları ise Allâh (c.c.) tarafından üstün bir yetenekle donatılmış insanlardır⁴⁵⁵. Fakat ne var ki Râmehürmüzî’nin ifadeleri açıktır ve böyle te’vîl edilmeye müsait değildir.

Bir yerde ise İbnü’s-Salâh hem Râmehürmüzî’nin görüşüne katılmadığını açıkça ifade etmekte hem de onun görüşünü te’vîl ederek onu savunmaya çalışmaktadır. Şöyle ki;

Râmehürmüzî’ye göre bir ravi seksen yaşına geldiği zaman rivayet işine artık son vermelidir⁴⁵⁶. Buna mukabil İbnü’s-Salâh, nice sahâbî ve tâbiînin seksen yaşını geçtikten sonra da hadis rivayetine muvaffak olduklarını, hatta yüz yaşını aştıktan sonra bile hadis rivayet edenlerin olduğunu söyleyerek Râmehürmüzî’nin bu iddiasına katılmadığını belirtmiştir. İbnü’s-Salâh’a göre bir kişi, (yaşa göre değil) artık sağlıklı bir şekilde hadis rivayet edemeyecek hale gelinceye kadar hadis rivayet edebilir⁴⁵⁷. Kendisi bu görüşte olduğu görüş, Râmehürmüzî kaynak gösterilerek aktarılmış ve tasvip edilmemiştir. (Krş. Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 471-2; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.175-6.)

452 Zira peygamber (a.s), kırk yaşında peygamber tayin edilmiştir. Bkz. Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s.

351-3; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 236-7.

453 Ömer b. Abdülazîz, Saîd b. Cübeyr ve Mâlik b. Enes bu isimlerdendir. Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s.

237.

454 Kâdî Iyâz, el-İlmâ‘, s. 200 vd; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 237.

455 Râmehürmüzî’nin İbnü’s-Salâh’ın söylediği şeyi kastettiğine dair en ufak bir ipucu yoktur. İbnü’s-Salâh’ın niçin böyle bir tevile başvurduğu ve Râmehürmüzî’yi niçin savunduğu hususu düşündürücüdür. Krş.

Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 351-7; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 237-8.

456 Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 352; İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 238.

457 İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 238-9.

ve Râmehürmüzî’ye katılmadığı halde seksen yaşına gelenlerin genellikle aklî melekelerinin zayıflayacağı ve hadisleri karıştırma ihtimalinin artacağı gerekçesiyle Râmehürmüzî’nin görüşünü makul bir zemine oturtmaya çalışmıştır⁴⁵⁸. Hâlbuki Râmehürmüzî, hiçbir kayıt koymaksızın seksen yaşını net bir sınır olarak çizmiştir.

Tespit edilebildiği kadarıyla İbnü’s-Salâh’ın Râmehürmüzî’den etkilendiği ve etkilenme ihtimali bulunan yerler burada sayılanlara ilave birkaç yerle daha sınırlıdır.

Müelliflerin eserlerinde ele aldıkları konuların sayısı, içerik ve muhteva yönünden farklılıkları göz önüne alındığında etkilenmenin bu kadar yerle sınırlı kalması olağan karşılanmalıdır.