Problem Çözmeyi Etkileyen Faktörler

Problem çözme, karmaĢık ve çok yönlü bir psikolojik süreçtir. Bu becerinin geliĢmesi için bebeklik döneminden itibaren uygun ortamın sağlanması önemlidir. Problem çözme sürecini etkileyen pek çok faktör söz konusudur. Tüm bu faktörler, kiĢinin problem çözme sürecinde farklı Ģekillerde rol oynar (Gökbüzoğlu, 2008).

Problem çözme becerilerini etkileyen faktörleri Ģöyle sıralayabiliriz:

Ortam ile ilgili faktörler,

 Problem ile ilgili faktörler (Baykul,1995; Enç, 1982, s.: 38; Karabulut, 2009; Küçük, 2013; Özusta,1998; Saygılı, 2000; Sonmaz, 2002 ve Taylan, 1990).

KiĢiyle ilgili faktörlere bakıldığında kiĢinin duygularının problem çözme becerilerini etkilediği görülmektedir (Karabulut, 2009). Rahat, gerilimsiz, korkusuz bir ortamın sağlanması, problem çözme becerilerini olumlu etkilemektedir (Söylemez, 2002). KiĢinin özellikle sorunlar karĢısında yaĢadığı yoğun öfke durumu kiĢiyi olumsuz yönde etkileyerek, problemin çözümünden uzaklaĢtırabilmektedir (BaĢol, 2014). EndiĢe de problem çözme becerilerini olumsuz etkileyen bir duygudur. Fazla endiĢeli kiĢiler, problemin çözümüne odaklanmakta gecikmektedirler. Problemi her çözemedikleri anda kaygıları daha da arttığı için çözüme odaklanmaları da zorlaĢmaktadır (Jerath ve ark., 1993). Depresif düĢünce tarzı da kiĢilerin bireyler arası problemleri etkin Ģekilde çözebilmelerini olumsuz etkilemektedir (Küçük, 2013). Ayrıca kiĢilerin önerilerini açıklamaları için onlara fırsat verilmesi ve fikirlerini açıklamalarında cesaretlendirilmeleri problem çözmeyi olumlu etkileyen bir yaklaĢımdır (Söylemez, 2002).

Problemi çözmede etkisi çok olan bir diğer etken ise motivasyondur. Bireyin bir ihtiyacı giderme çabasına motivasyon denir. Motivasyon düĢünceyi yönlendirir ve en çok problem çözmenin baĢlangıç ile son aĢamaları için önemlidir. Fakat daha sonraki aĢamalarda aĢırı motivasyon bir engel olabilir ve yanlıĢ çözümler üzerinde bireyin boĢ yere çabalamasına neden olabilir (Aydoğan ve Ömeroğlu, 2003; Morgan, 1986, s.: 151). Ġnsanların problemleri çözmek için güdülenmiĢ olmaları çözüme ulaĢabilmeleri için oldukça önemlidir. Güdülenme, düĢünceyi yönlendirerek yalnızca problemin amacına iliĢkin düĢünceler üzerinde durulmasına olanak sağlar (Karabulut Vazgeçer, 2013).

Zekânın da problem çözmeyi etkilediği düĢünülmektedir (Morgan, 1986, s.: 151). Bir kiĢinin sözcük dağarcığı, sayılar, problem çözme, sembol, kavram, fikir ve iliĢkiler gibi pek çok yeteneğini kapsayan genel bir terim olarak kabul edilen zekâ, bireyin yeni durumlara, yeni problem durumlara uyabilme yeteneği olarak da tanımlanmaktadır (Özgüven, 1994, s.: 163). KiĢi ne kadar zeki ise problem çözmedeki baĢarısının da o derece yüksek olacağı düĢünülmektedir. Zeki birey, koĢulların gerektirdiği çok sayıda ve mümkün çözüm yolları bulabilen, bu çözüm yollarını gözden geçirip en uygun olanı seçebilen kiĢidir. Bazı psikologlar zekâyı soyut düĢünme yeteneği olarak tanımlamaktadırlar. Onlara göre zeki olan kiĢi, sözel ve sayısal sembolleri uygun Ģekilde ve kolayca kullanabilen, bu sembollerle ifade edilmiĢ problemleri çözebilen kiĢidir. Problem çözme becerisi biliĢsel faktörlerden etkilendiği gibi erken yaĢlardaki problem çözme fırsatları da çocuğun çevresiyle iletiĢim kurmasına olanak sağlayarak yeni biliĢsel iliĢkiler oluĢturmada çocuğa cesaret vermektedir (Aydoğan ve Ömeroğlu, 2003; Morgan, 1986, s.: 151 ve Özgüven, 1994, s.: 163).

Problem çözme sürecinde yer alan kavramlar arasında yaratıcılık da oldukça önemlidir. Problem çözmede izlenen basamaklardan biri olan çözümler üretme aĢamasında yaratıcı düĢünme etkin çözümler bulabilmek için gereklidir. Problem çözme yaratıcılığa gereksinim duyar, yaratıcılık da problem çözmeyi verimli hale getirmektedir (Kalaycı, 2001; Özcan, 2000, s.: 83).

Deneyimler de problem çözmede çok önemlidir. KiĢinin önceki yaĢantılarının toplamı, ilgisi, duyguları, değerleri, hareketleri, inançları ve yaptığı iĢler hep deneyimlerinin bir sonucudur. KarĢılaĢılan güç bir durumda birey, kiĢisel kaynaklarını harekete geçirdiği sırada, ipuçları ve bazı fikirler elde etmek için daha önce edindiği bilgileri gözden geçirir ve bu sayede probleme çözüm bulmaya çalıĢır (Bingham, 1983). Deneyimler, kiĢinin ortaya çıkan problemlere çözüm yolları önermesini, bunları tartıĢmasını, yaptığı planları uygulamasını, çevresindeki kiĢilerle iĢbirliği yapmasını sağlar ve problem çözme konusundaki tutum ve becerilerinin geliĢmesine katkıda bulunur (Aydoğan ve Ömeroğlu, 2003; Casey, 1990).

KiĢinin cesareti, isteği ve özgüveni de problem çözme becerilerini oldukça fazla etkilemektedir. Çocuklar evde, okulda, dıĢarıda bulundukları her ortamda kendi yeterlilikleri ile ilgili mesajlar toplar ve yeterli olup olmadıkları sonucunu çıkarırlar. KiĢinin kendine güvenmesi ve kendini yeterli hissetmesi de problem çözme becerilerini olumlu olarak etkilemektedir. Nesnel bakıĢ açısı, atılganlık, esneklik, uyumluluk gibi bazı kiĢilik özelliklerinin de problem çözmeyi etkilediği bilinmektedir (Gün Öztaykutlu, 2014; Küçük, 2013; Özbulak ve Aypay, 2011 ve Sonmaz, 2002).

Her birey, farklı kiĢilik yapısı nedeniyle çevresinden farklı biçimde etkilenmekte ve çevreden aldığı uyaranlara karĢı herkesten farklı kendine özgü tepkiler verme eğilimindedir (Tercanlı, 2011). Öğrenilen ve zaman içerisinde kazanılan alıĢkanlıklar, gelenekler, görenekler ve toplumsal beklentiler de problem çözme yeteneğini etkilemektedir (Aydoğan ve Ömeroğlu, 2003). KiĢisel özellikler bakımından; kendine güven, azim, kiĢisel giriĢim, yaratıcılık, kendini kabul etme, sorumluluk duygusu, fikir tarafsızlığı, korkuları yenme yeteneği gibi özellikleri, kiĢinin problem çözme verimliliğini doğrudan etkileyerek, problemlerle yüz yüze gelmede içsel bir kuvvet kazandırmaktadır (Tercanlı, 2011).

Ayrıca problem çözmede yaĢ, cinsiyet, okul türü, sosyal öğrenme, model alma, sorumluluk duygusu, problemler hakkında bilgi düzeyi, duyguların etkisi ve denetim odağı da bireysel etmenler olarak ifade edilebilir (Korkut, 2002; Serin ve Derin, 2008; Sezen ve Paliç, 2011 ve Sonmaz, 2002).

Problem çözme kiĢi ile ilgili etkenler kadar, ortam ile ilgili etkenlerden de etkilenmektedir. KiĢiye verilen eğitim, çocuğun gittiği okulun fiziki koĢulları, toplumsal gelenek ve görenekler, anne-babanın ebeveynlik stilleri, sosyal destekleri, eğitim düzeyleri, yaĢ ve meslekleri, sosyo-ekonomik durum gibi etkenlerin problem çözme becerilerini etkilediğini gösteren çalıĢmalar mevcuttur (Eroğlu, 2001; Gökbüzoğlu, 2008; Heppner ve Peterson, 1982; Kapıkıran ve Fiyakalı, 2005; Korkut, 2002; Saygılı, 2000; ġahin, 2000 ve Taylan, 1990).

Problemin çeĢidi, nasıl ifade edildiği gibi problemden kaynaklanan özellikler de problem çözme becerilerinde önem taĢımaktadır. Problemin nasıl yapılandırıldığı, karmaĢıklığı, ilgili olduğu alana bağlılığı ve problemin ifade ediliĢ biçimi problemi çözmeyi etkilemektedir (Jonassen, 2000).