IRI-Plas

˙Iyonkürenin fiziksel yapısı çe¸sitli parametreler ile ifade edilmekte ve bu para-metrelerin de ˘gerlerinin hesaplanmasında analitik ya da amprik modellere da-yanan araçlar geli¸stirilmektedir. Bu tez kapsamında, ı¸sın izlemenin etkin olarak uygulanabilmesi için kırılma indisinin iyonkürenin özelliklerini yansıtacak para-metreler üzerinden hesaplanması gerekmektedir. Bunun için E¸s. 3.46 ve E¸s.

3.47’de verilen Appleton-Hartree e¸sitli ˘gi tüm parametreleri ile birlikte

kullanıl-maktadır. ˙Ihtiyaç duyulan bu parametre de ˘gerlerinin verilen zaman ve konum için kullanıcı tarafından modele girdi olarak sa ˘glanması uygulanamayacak ka-dar zordur. Bu nedenle tez kapsamında geli¸stirilen IONOLAB-RAY algoritma-sında iyonküre parametrelerinin hesaplanması için IRI-Plas yazılım aracı gö-mülü olarak kullanılmaktadır.

IRI-Plas yazılımı IRI yazılımının geni¸sletilmesi ile türetilmi¸stir. IRI kısaltması Uluslararası Referans ˙Iyonküre IRI ve IRI-Plas, uluslararası standardizasyon Kurumu (ISO - International Standardization Organization) tarafından IRI ve IRI-Plas yazılımlarını iyonküre ve plazmaküre parametrelerinin hesaplanma-sına yönelik standart yazılımlar olarak önerilmektedir [36].

IRI modeli, Uzay Ara¸stırma Komitesi (COSPAR) ve Uluslararası Radyo Bi-limi Birli ˘gi (URSI) sponsorlu ˘gunda geli¸stirilmi¸stir [30–34]. IRI modeli ampirik ve iklimsel bir modeldir. IRI modeli verileri, Yerküresel Konumlama Sistemi (YKS) uydularından, yerküresel iyonosonda a ˘gından ve geri saçılımlı radarlar-dan sa ˘glanmaktadır. IRI, belirlenen zaman ve konum için yerel koordinatlarda dik eksen do ˘grultusunda, 50 km ile 2.000 km aralı ˘gında 50 km çözünürlükle, saatlik ortanca elektron yo ˘gunlu ˘gu (Ne), iyon bile¸senlerin yo ˘gunlu ˘gu (O⁺, H⁺, N⁺, He⁺, O₂⁺, N O⁺), iyon ve elektron sıcaklı ˘gı ile toplam elektron içeri ˘gini he-saplamaktadır.

IRI-Plas, IRI modeline iyonkürenin 20.200 km yüksekli ˘gine kadar olan plazma kısmının da dahil edilmesi ile ortaya çıkmı¸stır. Kullanıcı tarafından ilgili tarih ve zaman için ölçüme dayalı TE˙I veri giri¸si imkanı sa ˘glamaktadır. Kullanıcı ta-rafından girilen bu veriler IRI-Plas içindeki modellere beslenebilmekte ve böy-lece mevcut iyonküreyi daha iyi yansıtan parametre de ˘gerleri çıktı olarak su-nulabilmektedir. Özellikle fırtınalı iyonkürenin modellenmesinde bu imkan bü-yük önem ta¸sımaktadır. IRI-Plas’ın standart bü-yükseklik çözünürlü ˘gü, 80 km’den 500 km’ye 20’¸ser km, 500 km’den 1000 km’ye 50’¸ser km, 1.000 km’den 2000 km’ye 200’er km, 2.000 km’den 3.000 km’ye 500’er km, 3.000 km’den 10.000 km’ye 2.000’er km, 10.000 km’den 20.000 km’ye 2.000’er km ve 20.000’den

20.200 km’ye 200 km adımlar ile verilmektedir. IRI-Plas standart

çözünürlü-˘günden daha yüksek çözünürlükte arade ˘gerleme yaparak çalı¸smaktadır. Bu tez kapsamında IRI-Plas’ın bu arade ˘gerleme özelli ˘ginden faydalanılmaktadır.

Arade ˘gerleme sebebiyle beklenmedik verilerin modele gelmesi halinde kulla-nıcıya bu durum ile ilgili uyarı mesajı iletilmekte ve çözünürlü ˘gü dü¸sürmesi önerilmektedir.

2.4 ˙Iyonkürede Dalga Yayılımı Uygulamaları

KD bandında dalga yayılım ortamı iyonküredir. EM spektrumda 3 - 30 MHz fre-kans aralı ˘gı KD bandı olarak tanımlanmaktadır. Bu frefre-kans aralı ˘gı dalga boyu cinsinden 10 - 100 m aralı ˘gına kar¸sılık gelmektedir. Bu tez kapsamında ge-li¸stirilen dalga yayılım modelinin asıl kullanım amacı KD bandında dalga ya-yılımının modellenmesi ve KD bandında haberle¸smeye girdi olacak dalga pa-rametrelerinin hesaplanmasıdır. Bu amacın yanı sıra geli¸stirilen model uydu haberle¸smesi, YKS, ufuk ötesi radarlar ve yön bulma gibi önemli uygulamalara da katkı sa ˘glayabilecektir.

Yeryüzündeki bir kaynaktan çıkıp iyonkürede yol alan ve sonrasında yansıyarak yeryüzüne dönen dalga gökyüzü dalgası olarak isimlendirilmektedir. Gökyüzü dalgası KD bandında 30 MHz’e yakla¸stıkça iyonkürenin o anki durumuna da ba ˘glı olarak yeryüzüne geri dönmeyip; iyonkürede kırılmalara u ˘grayarak uzaya do ˘gru yoluna devam edebilmektedir. Gökyüzü dalgasının yanı sıra haberle¸s-mede yer dalgası ve uydu haberle¸smesinde de kullanılmaktadır. Bu dalga ya-yılım tipleri ¸Sekil 2.3’de gösterilmektedir. Yeryüzü ile iyonküre arasında yol alan dalgalara yer dalgası denilmektedir. Yer dalgası kaynaktan alıcıya görü¸s do ˘g-rultusu boyunca do ˘grudan gelen, yeryüzünden ya da yeryüzündeki yapılardan yansıyarak gelen ve yüzey dalgası olarak gelen dalgaların bile¸siminden olu¸sa-bilmektedir. Yüzey dalgası ¸Sekil 2.3’te kesik çizgi olarak gösterilmektedir. Yü-zey dalgası, yerkürede indüklenen akımlar sayesinde yeryüzünü takip ederek yol alan dalgadır. ¸Sekil 2.3’te gösterildi ˘gi üzere, uydu haberle¸smesinde yeryü-zündeki kaynaktan çıkan dalga iyonkürede yol almakta ve sonrasında uyduya

ula¸smaktadır. Uydudan yayınlanan dalga da yeryüzüne ula¸sana kadar iyonkü-renin etkisine maruz kalmaktadır. Santimetre dalga bandının (3 - 30 GHz, 1 - 10 cm) çe¸sitli alt bantlarında YKS ve uydu haberle¸smesi için dalga yayılımı kullanılmaktadır. Bu tez kapsamında geli¸stirilen dalga yayılım modeli, 20.200 km’ye kadar iyonküre ve plazmaküre modellerini kapsamaktadır. Kullanılan bu modeller santimetre dalga bandında da geçerlili ˘gini korumaktadır. Bu sayede gökyüzü dalgalarının yanı sıra uydu haberle¸smesinde yayılan dalga üzerinde iyonküre ve plazmakürenin etkilerinin hesaplanmasına imkan sa ˘glamaktadır.

Yeryuzu Iyonkure

Uydu Iletisimi

Gokyuzu Dalgasi Yer Dalgasi

¸

Sekil 2.3. Dalga yayılım tipleri.

KD bandında haberle¸sme uygulamalarında yayılan dalga iyonkürenin yapısı gere ˘gi çe¸sitli etkiler altında kalabilmektedir. Bu etkilerin kanal modellerinde ve sinyal i¸sleme tekniklerinde göz önünde bulundurulması haberle¸smenin ba¸sa-rımı için önemli olmaktadır. ˙Iyonkürede yayılan bir dalga temel olarak emilime, zayıflamaya, kırılmaya, yansımaya, zaman gecikmesine, faz kaymasına, çoklu yola maruz kalmaktadır. Bu tez kapsamında geli¸stirilen IONOLAB-RAY algo-ritması ile dalganın sıradan ve sıradı¸sı dalgaya ayrılması ve farklı yolları takip etmesi modellenmektedir ve bu modeller Bölüm 5’de anlatılmaktadır. Dalganın iyonkürede kırılması ve yansıması, kırılma indisine ba ˘glı olarak Snell yasası

ile modellenmekte ve bu modeller Bölüm 3’de açıklanmaktadır. Dalganın za-man gecikmesi, faz dönmesi, faz hızı, grup hızı ve zayıflaması gibi özellikleri IONOLAB-RAY’in bu tez kapsamında geli¸stirilen ilgili modülleri ile hesaplana-bilmektedir. Bu modüller ile ilgili bilgiler Bölüm 6’te verilmektedir.

˙Iyonkürenin yön ba˘gımlı yapısı nedeniyle iyonküreye giren dalga sıradan ve sıradı¸sı dalga olarak ikiye ayrıldı ˘gında, bu iki dalga farklı yollardan yayılmaya devam etmektedir. Sıradan ve sıradı¸sı dalganın her ikisi uzaya gidebilmekte;

biri yeryüzüne dönerken di ˘geri uzaya gidebilmekte ya da her ikisi de yeryü-züne dönebilmektedir. Her iki dalganın yeryüyeryü-züne döndü ˘gü durumda, sıradan ve sıradı¸sı dalga iyonkürenin o zamanki fiziksel yapısına ba ˘glı olarak, farklı yol-lar üzerinden ilerleyebilmektedir. Bu durumda bu dalga bile¸senleri farklı zaman gecikmesine, farklı zayıflamaya, farklı hızlara ve farklı faz kaymalarına sahip olarak alıcıya ula¸smaktadırlar. Bu durum çoklu yol olarak tanımlanmaktadır ve alıcı tarafından kaynaktan gönderilen sinyalin do ˘gru anla¸sılabilmesi için çözül-mesi gereken bir problem te¸skil etmektedir.

Dalganın iyonküreye girdikten sonra sıradan ve sıradı¸sı dalga olarak yayılma-sından kaynaklı olarak yeryüzüne dönen toplam dalganın kutuplanmasında dönme meydana gelmektedir. Belli bir do ˘grusal kutuplanma ile kaynaktan çı-kan dalga iyonküreye girdi ˘ginde ikiye ayrıldı ˘gında, sıradan ve sıradı¸sı dalga birbirine ters yönde dairesel kutuplanma ile yol almaya devam etmektedir. Bu iki dalganın iyonkürede aldıkları yol ve geçirdikleri süre farklı oldu ˘gundan yer-yüzüne döndüklerinde ve alıcıda toplandıklarında elde edilen toplam dalga-nın kutuplanması kaynaktan çıkan dalgadalga-nın kutuplanmasında farklı olmaktadır.

˙Iyonküreden kaynaklanan bu kutuplanma farkı Faraday dönmesi olarak isim-lendirilmektedir. Kaynaktan çıkan dalganın alıcıda uygun ¸sekilde i¸slenebilmesi için alıcının Faraday dönmesi etkisindeki dalgaya uyumlanması gerekmektedir.

Sönümlenme, alıcıdaki sinyalin büyüklü ˘günün iyonküredeki de ˘gi¸simler sebe-biyle dalgalanmasıdır. Fırtınalı iyonküre ko¸sullarında sönümlenmenin olumsuz etkileri artmaktadır. Çoklu yol ko¸sullarında dalgaların büyüklükleri, izledikleri

yolların uzunluklarına ve yol aldıkları iyonküre içindeki de ˘gi¸simler sebebiyle farklı oranlarda de ˘gi¸sim göstermektedir. Bu sebeplerle alıcıda devamlı sabit büyüklükte sinyal elde etmek çok zordur. Sinyal büyüklü ˘gündeki dalgalanma sırasında sinyali tamamen kaybetmemek için yüksek güçlü vericiler kullanıl-maktadır. Ancak özellikle ufuk ötesi radarlar ile ilgili uygulamalar açısından daha verimli çözümler adapte edilmesi gerekmektedir.

Bölüm 3’de ı¸sın izleme yakla¸sımları ve bu tez kapsamında uygulanan modeller anlatılmaktadır.