Osmanlı ile Kutsal İttifak arasında 1538-1540 yıllarıda yapılan savaşta, Dubrovnik bütün gücüyle kendi toprak bütünlüğünü ve hukuki statüsünu kormaya çalışmış, fakat büyük bir kriz geçirmiştir. Savaş başladığında Hersek Sancakbeyi'nin yanında bir, bazen de iki tane elçisi bulunmaktaydı, böylece Cumhuriyet'in güvenliğini tehdit eden bütün durumları izleyebiliyorlardı. Cumhuriyet, Osmanlı komutanların bütün ihtiyaçlarını karşılamaya çalışıyordu. Özellikle de Hersek Sancakbeyi'nin isteklerini yerine getiriyordu fakat bunun tarafsızlığını da bozmamaya çalışmıştı.
Dubrovnik özellikle Nova için çatışmalar olduğunda ve 29 Cemâziyelevvel 945/23 Ekim 1538'de Nova İspanyollar'ın eline düştüğünde zor durumda kalmıştı. Hükümet, Osmanlı'nın ordu toplamasını korkuyla izliyordu. Aynı yıl yardımcı kuvvet olarak İzvornik ve Kilis Sancakbeyileri gelmiş ve böylece Dubrovnik yakınlarına ordusuyla beraber üç Sancakbeyi yerleşmiş bulunuyordu.164 Dubrovnik, herkesin isteklerini yerine getirmeye çalıştı: onlara tahıl ve diğer gereçleri gönderiyordu,165 esirlerin satılmasında aracılık ediyordu166 ve Hıristiyan ordusunun ve donanmasının hareketlerinden dikkatlice topladıkları haberleri bildirmeye çabalıyorlardı.167
Buna rağmen sorunlar yine de eksik değildi. Hersek ve Prizrin Sancakbeylerinin çeteleri Cumhuriyet'in sınırlarında duruyor ve ticarî kervanları yağmalıyorlardı. Elçiler Hersek Sancakbeyi'ne şikayette bulunarak mudahale etmeye çalışıyorlardı, hatta alınan yüklerin geri verilmesi için para veriyorlardı.168 Fakat, en büyük sıkıntılarına o yaşadı çünkü savaşın yükünün büyük kısmını o taşıyacaktı. Bu yüzden de Divân-ı Hümâyûn
163 Petar Šerović, Borbe s Turcima oko Herceg Novog do njegovog konačnog oslobođenja 1687 g,
GPMK, S. 4, Kotor, 1955, s. 11.
164 Državni arhiv u Dubrovniku – Dubrovnik Devlet Arşivi (HR-DADU): Acta Consilii Rogatorum (kıs.: Cons. Rog.), XLIV, 121, 123.
165 HR-DADU, Cons. Rog., XLIV, 109, 160.
166Hersek Sancakbeyi’nin iki karısı (Cons. Rog., XLIV, 118, 145.), ve Nova kadısının ailesi söz konusu idi.(Cons. Rog., XLIV, 126.).
167 Jorjo Tadić, Dubrovnik i Španija u XVI veku, SAN, Beograd, 1932, s. 48-55.
42
ona Ploçe'deki gümrük vergisini vermişti.169 Dubrovnikliler yine de sıkıntı yapmadan vergileri toplayıp gönderiyorlardı,170 fakat ona bütün bunlar yine yetmedi ve gümrüğü kapatıp mal bekletiyor ve daha fazla para kopartmaya çalışıyordu.171 Dubrovnik'in yeni müdahaleleri ticarî ulaşımın açılmasına gidiyordu, bu sefer Popova ve Slano üzerinden geçmelerinin sağlanmasına çalışılmıştı çünkü savaş alanından daha uzakta kalmaları istenmişti.172 Karadan Nova şehrinin fethi için başarısız girişimlerden sonra Osmanlı ordusu Safer 946/Haziran 1539'a kadar dağıldı. Fakat daha sonra Hersek Sancakbeyi Bali Bey'in komutasında ve Hayreddin Paşa Barbaros'un hazırladığı donanma saldırılarını desteklemek için yine toplanmıştı.173
Kıbrıs savaşı sırasında ve sonrasında (1570-1573), Dubrovnik 16. yüzyılındaki en zor dönemini geçirmekte idi. Cumhuriyet'in sınırları Türkler tarafında zaptedilmişti,174 ve Uskoklar'ın peşinden gittikleri bahanesiyle esir almalar ve yağmalamalar yapılıyordu.175 Hersek Sancakbeyi, 1571 senesinin Mayıs ayında Sultan'a arz göndermiş ve Dubrovnikliler'in Uskoklar ile muttefik olduğundan şikayet etmiştir.176 Dubrovnik etrafındaki sularda hem Osmanlı hem Venedik gemileri dolaşıp Dubrovnik gemilerini yağmalıyorlardı ve bu yüzden de Dubrovnik'e olan tahıl, mal ve tuz ithalatı durdurulmuştu. Zaton'da177 Nova'dan 100 kişilik mürettebatlı dört Osmanlı gemisi ile üç veya dört Venedik kasırgası arasında yaşanan çatışma sonrasında Osmanlılar Dubrovnik'e ok atmıştı ve arkibuzdan ateş etmişti. Kaşe’de178 da şehir kulesinin yakınında bütün halkın gözleri önünde burada demirlenmiş bir Dubrovnik gemisini yağmalamışlardı.179 Cumhuriyet de bu olaydan sonra Sancakbeyi’nden Hersek hükümdarı ve koruyucusu olarak teftîş yapmasını ve Nova dizdarının levendleri şehirden çıkmalarına izin verdiği için cezalandırmasını istedi.180 Daha sonra da
169 HR-DADU, Cons. Rog., XLIV, 124.
170 HR-DADU, Cons. Rog., XLIV, 132', 145', 178.
171 HR-DADU, Cons. Rog., XLIV, 126', 176.
172 HR-DADU, Cons. Rog., XLIV, 131'
173 HR-DADU, Cons. Rog., XLIV, 205, 211, 213, 216, 220'.
174 HR-DADU, Cons. Rog., LX, 180'; Lettere e commissioni di Levante (kıs.: Lett. di Lev.), XXXI, 82 .
175 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 12, 13.
176 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 64.
177 Zaton Kuzey Dalmaçya’da bulunan küçük kasabasıdır.
178 Kaşe olarak adlandırılan dalgakıran eski limanı, dalgaların etkisinden korumak amacıyla, Dubrovnik'te inşa edildi.
179 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 37.
43
Cumhuriyet, Sancakbeyi'ne Venedik gemilerini saklayıp saklamadıklarını181 ve Venedikliler'in ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadıklarını ispatlamak zorunda kalmıştı.182 Hersek Sancakbeyi’ne bu savaş için çokça para, silah, mühimmat, gıda ve çeşitli mallar lazımdı. Divân-i Hümâyûn'un emrine göre daha savaşın başında her çeşit gıda, hammadde ve malın ihracatı yasaklanmıştı, böylece Dubrovnik'te açlık meydana gelmiş ve ticaret azalmıştı. Hükümet, durmadan Sancakbeyi'ne heyet gönderip yasağı kaldırmasını ve el konulan malların geri verilmesi için yalvarıyordu.183 Sancakbeyi de diğer tarafta Hersek'teki Osmanlılar'dan ve özellikle Osmanlı gemilerinin kaptanlardan gelen Dubrovnikliler'in Venedikliler'e ve Uskoklar'a yardımda bulunduklaları gibi şikâyetlerden iyi yararlanıyordu ve bu şekilde yasağın uzatılması ve savaş için gerekli olan paranın toplanması daha kolay oluyordu. Dubrovnikliler aynı zamanda Gabela'daki meydan ile sıkıntı yaşıyordu. Bu meydanda satılan tuzdan hem onların hem Osmanlılar'ın büyük yararı vardı. Bu sefer hem Venedik hem Osmanlı hem de Uskoklar'ın gemileri bütün tuz ithalatını durdurmuşlardı. Bu yüzden de Nova emîni Memişah, büyük ihtimalle sancakbeyin izniyle Zilka‘de 978/1571 senesi Nisan ayında ordu ihtiyaçları için Gabela'da bulunan bütün tuzun toplanması emrini vermişti.184
Dubrovnik yönetimi, İstanbul'a ve Hersek Sancakbeyi'ne Hıristiyan filosunun gücü ve amaçları hakkında detaylı raporlar gönderiyordu. 23 Rebî‘ülâhır 939/1532 yılının 22 Kasım'ında yapılanın gizli toplantıda Hıristiyan filosu hakkında İstanbul'un ve Hersek Sancağı'nın bilgilendirilmesine karar verilmiştir.185 Ramazan 978/1571 yılının Şubatında Dubrovnik yönetiminin Hersek Sancakbeyi'ne gönderdiği yazıda: "Provedor Canaleto, 15 kadırga, 7 kalyon ve birkaç kalyata ile bu sulara gelmiş; bunlardan bir kalyon, 6 küçük kadırga ve kalyatalar ayrılıp Kotor'a gitmiş; biri Fausto diğer sekiz kadırga ve diğer gemiler burada kalmıştır." Devamında: "200 tam teçhizatlı uskok altı barça ile Seng ve Riyeka'dan sularımıza geldi" şeklinde istihbarat paylaşılmıştır.186 1572 yılının Haziran’da Dubrovnik yönetimi Hersek Sancakbeyi’nden, sadrazam Sokollu Mehmed Paşa'ya bir mektup yazmasını, mektupta Dubrovnik'te yaşayanların ne kadar
181 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 90.
182 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 95.
183 HR-DADU, Cons. Rog., LX, 22', 32, 69, 104, 117, 168, 210', 234.
184 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 56.
185 HR-DADU, Secreta Rogatorum (kıs.: Secreta), I, 73'.
44
iyi ve sadık zımmıler olduklarının ve Venediklerin hareketleri hakkında devamlı raporlar gönderdiklerinin belirtilmesini istemiştir.187 Bu tarz raporları Dubrovnik yönetimi bazen alt rütbeli Osmanlı askeri yetkililerine göndermiştir. Örneğin 1559 yılında Nova dizdarı Kamber Ağa'ya Hıristiyan filosu hakkında İtalya'dan gelen yeni bilgiler bildirilmiştir.188
Bütün bunlar Dubrovnikliler'in aktif olarak Osmanlı ile Hıristiyanlar'ın arasındaki savaşlara girmek istemediklerini, fakat bunun yanında Osmanlılar'ın özellikle de Hersek'te askerî güçlenmesi ve savaş hazırlıkları süresince yardım ettiklerini göstermektedir. Onların gemileri Osmanlı tahkimatı, tahılları, tuzu, keresteyi, taşgülleleri189, demir kısımları gibi taşımakta idi. Onların ustaları, taşçıları, inşaatçıları, marangozları, demircileri, kalafatçıları ve tersane işçileri gemilerini inşa ediyorlardı, Gabela ve Nova'da kaleleri ve kuleleri de tamir ediyorlardı.190 Örneğin, Dubrovnik Hükümeti Nova'daki 1508 ile 1511 seneleri arasındaki tahkimâtın inşasına katılmıştı. Dubrovnik hükümetinin gemileri o zaman neredeyse durmadan kereste ve taşı taşımaktaydı.1509 senesinde bir olayda Hükümet Nova'ya topların yerleştirilmesi için gereken şeylerin gönderilmesi kararını verdi.191 Hükümet 1518 senesinde Sancakbeyi'ne ve Nova'ya sekiz inşaat ustası, altı marangoz ve belli bir miktarda buğday göndermişti.192 1523 ve 1524 yılları arasında Sancakbeyi tekrardan Nova'nın tahkimat tamirleri için193 ve İskodra'nın inşası için ustalar ve gemiler istemişti. Hükümet ilk önce Gabela'dan İşkodra'ya kerestenin götürülmesi için 15 gemi194 daha sonra da Nova'dan oraya kadar topları götürmek için bir gemi göndermişti.195 Daha sonra da ustaları bir kaç defa daha göndermişti.196 Kutsal İttifak ile savaşın hazırlıkları başladığında da Hükümet Sancakbeyi'ne Nova'ya 16 usta: dördü taşçı ve on ikisi inşaatçı göndermişti.197 1540 senesi boyunca Osmanlılar'ın Nova'yı tekrar aldıktan sonra buğday ve arpa
187 HR-DADU, Lett. di Lev., XXXI, 263.
188 HR-DADU, Secreta, II, 43.
189 HR-DADU, Secreta, I, 94.
190 HR-DADU, Cons. Rog.,XXXII, 12.
191 HR-DADU, Cons. Rog., XXXI, 151. Dubrovnik halkının Nova inşaatına katılım kararı hakkında bkz.
Cons. Rog., XXXI, 26, 29, 38, 40, 43;
192Cons. Rog., XXXIV, 259' 260' 272.
193Cons. Rog., XXXVII, 206.
194Cons. Rog., XXXVII,28.
195Cons. Rog., XXXVII,144.
196Cons. Rog., XXXVII,184, 200', 225'.
45
gönderiyordu.198 Ağustos 1547 ile Haziran 1549 tarihleri arasında Hersek Sancakbeyi olan Sinan Paşa 1548'de Nova tahkimatı için büyük işe üstlendiğinde Hükümet ona 70 inşaatçı, demir kısımları, tuğlaları ve buğday göndermişti.199
Osmanlı Devleti ile transit geçiş yapılan Dubrovnik ve Venedik limanı, Osmanlı İmparatorluğu’nu içinde genel geçiş denetimi sağlanabilinmesi ve gümrük vergisi toplama organları bulunması ile ekonomi politikasında mevcut ihtiyaçlara bağlı olarak büyük oranda ilgilendirmekteydi. Bu geçişlerden elde edilen gelir devlet hazinesine aitti ve kendi takdirine bağlı olarak kullandı, ayrıca limanlardaki yetkililer doğrudan İstanbul'daki yetkililerle haberleşmekteydi.
Bu işlerde Sancakbeyi'nin rölü Divân-i Hümâyün'ün gümrük yetkililerine giden emirler ile ilgili onu tanıştırmak ve bahsedilen yetkililerin çalışma şeklinin değişmesinde ve işteki yanlışlıklar yapıldığında ona verdikleri güvene dayanmakta idi. Böylece örneğin 1510 senesinde Sultan 2. Bayezid Hersek Sancakbeyi'ne gönderdiği fermanda Nova kadısı ve emîni ile beraber Ston'da gümrük vergilerinin toplanmasını emretmişti,200 1520 senesinde de 1. Selim ferman göndererek sancakbeyininin adamlarının, Emin’in emriyle balmumu ticareti yapan Dubrovnikliler'in işlerine karışmamalarını istemiştir.201 Divân-i Hümâyûn tarafından atanan memur Nova emîni 1520 senesinde Dubrovnikliler'in yürürlüğe yeni giren gümrük vergisini ödemediklerinden şikâyet ederek Sancakbeyi'nden yardım istemişti,202 üç sene sonra da benzer bir şikâyette bulunmuştu ve bunun üzerine Sancakbeyi Dubrovnikliler'in defterini kontrol etmek için göndermelerini istemişti.203