• Sonuç bulunamadı

NOVA İSKELESİNDE TİCARET

Nova’nın kurucusu Bosna kralı Tvrtko’nun amacı bu şehri Balkanların bu bölgesinde önemli bir ticaret merkezi haline getirmekti. Şehrin hemen yanında da yaptığı ticaretle yüzyıllardır Avrupa siyasi haritasında yerini koruyan Dubrovnik Cumhuriyeti vardi.

Dubrovnikliler Balkanlarda ticaret ilerini sağlayabilmek için 14. yüzyıl sonlarında (1396-1399) Türkler ile ilişki kurmuşlar ve onlardan fethettikleri topraklarında serbest ticaret garantisi almışlardı. 1430, 1442, 1459, 1481, 1512, 1525, 1550, 1567 ve 1575 senelerindeki sultan ahidnameleriyle bu garantiler daha da kesinleştirilmiştir.221 Henüz Türkler'in elinde olmamasına rağmen Nova'ya çok büyük ilgi gösteriyorlardı. 23 Rebî‘ülâhir 884'te (14 Temmuz 1479) Hersek'ten Dubrovnik limanı üzerinden kırmızı çukanın, kurşunun, bal mumunun ve ipeğin ihraç edilmesini ve Dubrovnik'te satılmasını yasaklamışlardı. Bütün bu ticaretin Nova iskelesi üzerinden ihraç edilmesini zorunlu kılmışlardı.222

Bunlar da Sultan 2. Mehmed'in Dubrovnik Cumhuriyeti'ni ve küçük Arnavut Beylerini yıkmak için yaptığı planın ilk adımları idi. Böylece İtalya'ya karşı seferin düzenlenebilmesi için doğu Adriyatik kıyısında gerekli müstahkem üsler kuracaktı. Sultan, Hersek Sancağı'ndaki Ayas Bey'e Dubrovnik bölgesine boyun eğdireceğine dair kararını açıklamıştı.223 Fatih Sultan Mehmed 1481 senesinde Mayıs ayının başlarında

220 Idris Bostan, a.g. m., s. 80.

221 İdris Bostan, “Ahitnamelere ve Uygulamalara Gore Osmanlı-Dubrovnik Ticari Munasebetleri”,

Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, İstanbul, 2006, s. 249.

222 HR-DADU, AT, A, 28.

223 Ivan Božić, Dubrovnik i Turska u XIV i XV veku, SAN-posebna izdanja, c. 3, Beograd, 1952, s. 209-210.

51

öldüğünde İtalya fetih planı da sona ermiş oluyordu.224 Fakat onun hinterlandına ihraç edilen Dubrovnik tuzu ile ilgili bahisleri 1482'den sonra daha sık görülmeye başlıyor. Dubrovnik ile Osmanlı komşu bölgeleri arasındaki ekonomik ilişkiler bir kaç sebepten dolayı tamamen zayıflamıştı:

1) 1480'de Sultan Dubrovnik bölgesinin Hersek Sancakbeyi’ne boyun eğmesini istemişti, bunun üzerine Dubrovnikliler haracın yükseltilmesine razı olmuşlardı; 2) 1481, 1482 ve kısmen 1483'te Dubrovnik'i veba salgını yakalamıştı;225

3) Türkler Nova'yı fethettiklerinden sonra o bölgeyi dev bir tuz piyasasına çevirmek istiyorlardı.

Bunun için de iç bölgelerden gelen kervanlardaki kurşunun, ipeğin, bal mumunun ve kırmızı çukanın doğrudan Dubrovnik'e götürülmesini yasakladılar. Bunun yerine bu ürünler önce Nova'ya götürülecekti. Gümrükte ödeme yapıldıktan sonra kervanlar dönüşte artık Dubrovnik'te değil de Nova'da tuz alacaklarını bilerek giderlerdi.226

Benzer bir olay da Avlonya da olmuştu. Yeni fethedilen Avlonya'yı büyük bir tuz pazarına çevirmek için, İskenderiye Sancakbeyi Hamza Bey 1418 senesinde Arnavut kervanlarına Venedik Draç ve Leş iskelelerinden tuz getirmeyi yasaklamıştı. Bu yüzden tuz ihracatından geçinen Draç 1430 yılından itibaren nüfus kaybetmiştir.227

Nova, Osmanlılar'ın fethi üzerine hemen tahkim edilmeye başlanmıştı. Fakat Nova'nın fethinden sonra önce Dubrovnik'ten aldıkları tuz yerine memleha tamir ettirip tuz istihsaline başlamışlardı.228 15 Rebî‘ülâhır 888'te (23 Mayıs 1485) Sultan 2. Bayezid Nova'da tuz istihsalini korumak için öncelikle Foça kadısına ve Nova dizdarına ferman gönderiyor ve fermanında Nova'da istihsal edilen tuzun tamamı satılınca amil başka bir yerden tuzu getirip Nova'da satmasını yasaklıyordu. Amil bu emirlere uymayarak Nova'daki tuz bitince dışarıdan alarak yine Nova'da satıyordu. Bu yüzden tuzu istihsal eden Dubrovnik'e de zarar veriliyordu.229

224 Ivan Božić, a.g.e., s. 211.

225 Ivan Božić, a.g.e., s. 256.

226 Ćiro Truhelka, Tursko slovjenski spomenici, Glasnik Zemaljskog Muzeja, XXIII, Sarajevo, 1911, s.89.

227 Ivan Božić, a. g. e., s. 69.

228 Toma Popovic, Turska i Dubrovnik u XVI. veku, Srpska književna zadruga, Beograd, 1973. s. 33-34.

52

Divan-ı Hümâyûn tarafından verilen Evâil-iRebî‘ülevvel 890 (18-26 Mart 1485) tarihli bir emr-i şerifte Sultan 2. Bayezid Hersek Sancakbeyine ve Nova kadısına Nova'daki tuz amilleri ile Dubrovnik yetkili temsilcilerinin buluşmalarını ve buradaki tuz tükettiğinde Nova'ya getirilen tuzun satılması ve hazine için en iyi ve en yararlı şekli bulmalarını emretmişti.230 Evâsıt-ı Cemâziyelâhır 892 (3-12 Haziran 1487) tarihli bir belgede Yusuf bin Mahmud'un katip olduğunu ve Hamza'nın Nova'da kadı olduğunu görüyoruz. Hamza'ya “el-müvellâ be-kazâ-i Novi”, yani Nova kadılığının mollası da denildiğini görebiliyoruz. Nova Emîni Veli Hoca idi. “Dubrovnik sipahilerinden” Pirko bey, Veli Hoca'ya Nova ve Risan'da satılan tuzun karşılığı olarak 10.174 akçe verdi. Bu

tezkereyi Nova Kadısı Hamza'nın katibi Yusuf bin Mahmud

imzalamıştı.231 Kaynaklardan yine amillerin Nova Türkleri, Dubrovnikliler ve Nova bölgesindeki hıristiyanlar olduğunu görüyoruz (Dubrovnikliler olsaydı belgelerde her zaman belli olurdu). Böylece Nova kadılığının mollası Hamza bin Mehmed, Dubrovnikli Pirko'nun Nova ve Risan'da tuz satmasına izin veriyordu. Adı geçen Pirko, Nova Emîni Veli Efendi'ye ve Novalı gayr-i müslim amillere Evâhır-i Cemâziyelahîr 892 (14-22 Haziran 1487) senesinde kendi eliyle 4871 akçe teslim etmişti.232 1488 senesinde de gayr-i müslimlerin Nova memlehasını kiralamış oldukları Sultan'ın fermânından görülebilir. Evâsıt-ı Cemâziyelevvel 898 (27 Şubat – 8 Mart 1493) tarihinde Nova memlehasını kiralamış olan İvan Mankovik ve İvan Mladenovik ile Dubrovnik knezinin arasında tuzun Nova İskelesi’nden ambara kadar taşınması giderleri yüzünden anlaşmazlık çıkmıştır. 2. Bayezid Evâsıt-ı Rebî‘ülâhır 900 (8-17 Ocak 1495) tarihli fermânda eski Hersek Sancakbeyi Süleyman Paşa'ya ve Nova kadısına bu olayın hükümünü bulmalarını ve mahkemeye götürmelerinin emredildiğini bildirip şimdiki kadılara da aynı emri vermiştir.233 Buna benzer bir olay Evâil-i Muharrem 900’de (02 - 13 Ekim 1494) de meydana geldi. Bu olayın anlatıldığı kaynağın diğer bir önemli yanı var çünkü orada şehrin en önemli işlerini yürüten adamların kim olduklarını görebiliriz. O yılda Nova kadısının Hasan bin İdris olduğunu görüyoruz. Nova İskelesi’nde ve gümrükte İvan Gırbik ve knez Raya veled-i Novak bulunmaktadır. Nova emîni de

230 HR-DADU, AT, 34.

231 HR-DADU, AT, 43. Ekler bolümünde Ek 2 bkz.

232 HR-DADU, AT, 45. Ek 3 bkz.

53

Hüseyin Çelebi idi. Bu iki amil 26.000 Venedik altın dukasına üç seneliğine Nova'daki memlehasını, mukataayı ve gümrüğü kiralamışlardı. Kiracıların ikisi mahkemede Nova, Risan, Dubrovnik ve Neretva'da onların tuzunun satıldığını söylemişti. İstanbul ile yaptıkları anlaşmada mal taşıma gideri satılan tuzun kazancından yarı yarıya bölüşüp ödenmekte idi. Nova, Risan, İslana ve Neretva'da gemiden ambara tuzun taşıma giderlerinin yarısını Dubrovnik knezleri ödemekte idi.234

Amillerin bazıları yürürlükte olan kurallara uymayarak bazen diğer bölgelerden ve birçok defa Venedik'ten tuz ithal ediyorlardı böylece Osmanlıların Dubrovnik ile iyi olan ticarî ilişkileri ve ticarî anlaşmalarını bozuyorlardı. Sutorina ovasında235 istihsal edilen tuz satılınca, Nova amillerinin 1491 ve 1492 yıllarında tuzun ithal edilmesinden sonra Dubrovnikliler Sultan 2. Bayezid'e şikâyette bulundular. Bunun üzerinde de Sultan 2. Bayezid Dubrovnikliler'in isteklerinin yerine getirilmesini emrediyor ve 3. Cemâziyelahîr 897 tarihli fermanında (2 Nisan 1492) diyor ki:

Hâliyâ Dubrovnik beğlerinin âdemleri dergâh-ı mu‘allâma gelüp Nova tuzlası âmilleri berâtlarından hâric bize te‘addî iderler berâtlarının bir sûreti Dubrovnik beğleri ellerinde dursun ki vakt-i hâcetde nazar olunup berâtlarından hâric te‘addî eyledikte bunu arz itdiler imdi gerekdür ki âmillerin ellerinde olan berâtları sûretini yazup Dubrovnik beğlerinin âdemlerine viresüz ki vakt-i hâcetde nazar oluna.236

Türkler ilk defa Nova'da ve etrafındaki bölgelerde 1482'den 1538'e kadar, yani 56 sene kalmışlardı. Bu ilk hakimiyet döneminde Osmanlılar fethettikleri şehirde ekonomik ve mali işleri düzene sokmak istediler. Hemen şehri müstahkem hale getirmeye başladılar ve Mart 1508 senesinde Nova'ya gelmek için Dubrovnik topraklarından geçen Hersek sancakbeyi Mehmed bu iş için görevlendirilmişti. 1507 senesinde Nova dizdarı Sinan Ağa idi, bir sonraki sene de (1508) Nova Emîni olarak İskender'in adı geçiyor.237 Bu İskender ismi "İskender-Ağa yeni emîn" olarak ve aşağıdaki tezkerede de şahit olarak geçiyor: "... el fakir Kemal bin el-Hacı Cemal el-

mevla bi-küre-i Nova ve tevâbi‘i... "olarak onaylıyor ki Nova emîni Abdülahad ve eski

234 HR-DADU, AT, 57.

235 Hersek Sancağı bölgesindeki en büyük tuzlalar Sutorina’da ve Grbalj’daydı.

236 HR-DADU, AT, C, 51. Ek 4 bkz.

54

amil Anton İstulik. Yeni amil Yani Sugzori 16 Şa‘ban 912’den (1 Ocak 1507) 25 Ramazan 912'ye (8 Şubat 1507) kadar Nova'da, Neretva'da, İslana'da ve Dubrovnik'te satılan gümüş, kurşun ve tuzun parasını almıştır."238

Divan-ı Hümâyûn'un bütün emirlerine ve tavsiyelerine karşılık transit ve vergiyi düzgün bir şekilde ödemeyen kiracı ve tâcirler vardı. Bu yüzden de 9 Zilhicce 915'te (20 Mart 1510) Sultan 2. Bayezid Nova valisine, kadısına, nazırına ve emînine, Nova amili ve Nova eski kadısı Kemal'ın İstanbul'a gönderdiği raporla bölgedeki durumdan haberdar olduğunu söyleyerek, yeni emirler veriyordu. Fermânda hükümetin, ticaret yaptıkları yerlerde vergiyi, gümrüğü ve transiti ödemeyenlerin vergilere karşı direnmelerini kesmesini ve emirlere uymayıp hala vergilerini ödememeye çalışanların İstanbul'daki yetkililere bildirilmesini emrediyordu.239 Evâsıt-ı Şevval 921'de (18-27 Kasım 1515) Nova kadısı Üveys bin Mübarek idi.240

Nova ve Risan'daki gümrük müstecerleri arasında Novalılar ve Osmanlılar dışında komşu bölgelerinden hıristiyanları da görebiliyoruz. Örneğin Neguşeli Nikola Zmayeviç Türkler'den 30 aylığına gümrük kiralamıştı, 3 Recep 960/15 Haziran 1553 senesinden başlayarak bir sene dolmadan 3 Cemâziyelâhır 961/6 Mayıs 1554'te kirasının bir kısmını ödemişti ve makbuz almıştı. Novalı Yusuf İbrişiç, Bekir Hrustanoviç, Musa Hasanoviç, Ömer Şamiç ve Bali Yenibegoviç kadının önünde Nikola Zmayeviç'ten 18 endaze kumaş aldıklarını ve her endazeyi 500 akçe olarak saydıklarını söylemişlerdi.241 Nikola Zmayeviç'in oğulları Visko ve Andriya da gümrük müstecerleri idi. Ağustosun sonunda 1588'de Visko Muharem bin Şaban'a olan borcunu ödemişti.242 Perastlılar da sık sık Novalı Osmanlılar ile ticaret ve diğer işler yapıyorlardı. Onlar toprak ve üzüm bağları eksikliği yüzünden bunları Novalılar'dan kiralıyorlardı. Venedikliler bu Perastlılar'ın Osmanlılar ile yaptıkları işlere iyi gözle bakmıyordu. Kotor'daki Venedik provedoru Bragadin onları Novalılar ile yaptıkları bütün işlerden vazgeçmeye çağırdı. Perastlılar 19 Ramazan 1014/28 Ocak 1606 tarihinde yazdıkları cevapta Novalılar ile yaptıkları bu işlerden vazgeçmeyeceklerini,

238 HR-DADU, AT, 139 239 HR-DADU,AT, 146. 240 HR-DADU,AT, C, 192. Ek 9. bkz. 241 DACG-IAK, SN, LIV, 382. 242 DACG-IAK, SN, LXVII, 51.

55

aksi takdirde büyük zarara uğrayacaklarını belirtmişlerdi. Perastlılar'ın Osmanlı bölgedeki topraklarını Osmanlılar işliyordu.243

Novalı gemiciler Arnavut limanlarından, Avlonya, Draç ve Pulya limanlarından ve Venedik'ten sık sık tahıl, zeytinyağı ve diğer malları Dubrovnik Cumhuriyeti'nin ihtiyaçları için taşıyordu. Böylece 18 Muharrem 1011/8 Temmuz 1602 senesinde fırkate reisi Pero veled-i İvan fırkatesini çeşitli yüklerini Venedik'e taşınması için Mustafa bin Ahmed'e kiralamıştı. Bu iş için de gemiciye 50 Venedik dukkası ödenecekti.244 Bundan iki sene sonra Novalı İvan veled-i Nikola'nın Dubrovnik limanında çeşitli kumaşlar yüklenen ve Avlonya'ya gönderilen fırkatesi vardı. Avlonya'dan da bu fırkate Dubrovnik'e başka bir yükü getirmişti.245

243 Gligor Stanojević, Prilozi proučavanju istorije Boke Kotorske u prvoj polovini 17 v, Istorijski zapisi, k. XXII/1, Titograd, 1965, s. 38.

244 HR-DADU, Noli, LVI-1, 44, 33.

56

İKİNCİ BÖLÜM

ÜLGÜN (ULCINJ – DULÇİNİ)