VARLIK MERTEBELERİ

Gazzâlî, farklı mezheplerin âyet ve hadislerdeki müteşâbih ifadelere getirdikleri yorumlar temelinde birbirlerini tekfir veya Hz. Peygamber’i tekzib etmeyle itham etmelerini, bunların ‘varlık’ kavramının mertebelerinden gafil olmalarına bağlar.³⁸⁴ Gazzâlî’ye göre küfür ile itham edilmemenin şartı olan tasdik, Hz. Peygamber’in var olduğunu haber verdiği her şeyin mevcudiyetini kabul etmektir. Eş’ariler, Hanbeliler veya Mutezililer açısından bu tür tasdikte bir problem görmeyen Gazzâlî, haberlerde geçen müteşâbih ifadelerin anlaşılmasından kaynaklanan problemin, var olduğu haber verilen şeyin hangi varlık derecesinde olduğunu bilmekle çözüleceğini belirtir.

Gazzâlî’ye göre varlığın beş mertebesi vardır: Zâtî, Hissî, Hayâlî, Aklî ve Şibhî (Varlığa benzeyen) Varlık. Hz. Peygamber söylediği için var olduğuna kesin olarak

384 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 25.

110

inanılan bir şey bu derecelerin birinde yer almaktadır. Dolayısıyla “Hz. Peygamber’in mevcudiyetini haber verdiği bir şeyin, varlığın bu beş şeklinden biri sûretinde mevcut olduğunu kabul eden bir kimse mutlak bir şekilde Hz. Peygamber’i tekzib etmiyor demektir.”³⁸⁵

A) Zâtî varlık (el-Vücûdü’z-zâtî): Bunlar hakiki varlıklardır ve varlıkları açıktır.

Göklerin, yeryüzünün, hayvanların varlığı böyledir. Bu varlık sınıfının te’vildeki örneği Hz. Peygamber’in var olduğunu haber verdiği arş, kürsi, yedi sema gibi varlıklardır.

Gazzâlî’ye göre bunlar zâhirî manaları ile anlaşılırlar ve te’vil edilemezler. Bunlar idrak edilsin veya edilemesin bizâtihi var olan cisimleridir.³⁸⁶

B) Hissî varlık (el-Vücûdü’l-hissî): Varlığı onu hissedene has olan varlıktır.

Bunların hissin dışında dış dünyada maddi bir varlıkları yoktur. Fakat hissedene dış âlemde varmış gibi görünürler. Mesela uyuyan bir kişinin gördükleri veya uyanık fakat hasta birinin gördüğü şeyler bu sınıfa girer. Dinî naslarda bu kategoriye giren varlıklar hakkında Gazzâlî şu örnekleri verir:

1. “Ölüm alaca bir koç halinde kıyamet günü getirilir ve cennetle cehennem arasında boğazlanır”³⁸⁷ hadisinde koçun kesilmesi meselesini Gazzâlî, hissî varlıklar bağlamında şöyle yorumlar: “Kıyamette toplanan insanlar koçu görecekler ve onun ölüm olduğuna itikad edeceklerdir. Bu koç dış âlemde değil sadece onların hislerinde mevcud olacaktır. Bu durum âhirette ölümün mevcud oluşundan kesin olarak ümidi kesme hususunda yakin bir bilginin husûle gelmesini sağlayacaktır. Şu halde boğazlanan koç değil, kendisinden ümit kesilen şey yani ölümdür.”³⁸⁸ Dolayısıyla bu hadiste koç, hissî varlık kategorisinde bir varlıktır ve bu sebeple hadis bu kategoriler göz önüne alınarak te’vil edilmek zorundadır.

2. “Melek, Meryem’e düzgün bir insan biçiminde göründü”³⁸⁹ âyetinde bahsedildiği gibi melekler peygamberlerle velîlere güzel sûrette görünür. Bu sayılanların derunları berrak ve saf olduğu için başkalarının uykuda, gayb âleminde

385 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 25.

386 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 29.

387 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 29.

388 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 29-30.

389 Meryem 19/17.

111

telakki ettiklerini bunlar uyanık iken telakki ederler. İşte bu görünen melekler de görünenin hissinde var olmuştur.³⁹⁰

3. “Rüyada beni gören hakikaten beni görmüştür, çünkü şeytan benim sûretime temessül edemez”³⁹¹ hadisinde belirtildiği üzere Hz. Peygamber, kendisini görenin rüyasına kabrinden intikal ederek girmez. Sûretinin uyuyanın hissinde var olması ile görünür.³⁹²

4. “Şu duvarın içinde cennet ile cehennem bana gösterildi”³⁹³ hadisinde “cennetin kendisi duvara nakledilmiş değildir, fakat cennetin duvardaki sûreti sanki gözle görülüyormuş gibi histe temessül etmiştir.”³⁹⁴

C) Hayâlî varlık (el-Vücûdü’l-hayâlî): Gözümüzle gördüğümüz varlıklar uzaklaştıktan sonra sûretlerinin imajları zihnimizde kalır. Mesela, gördüğümüz bir hayvanın veya eşyanın sûretini gözümüzü kapattıktan sonra zihnimizde canlandırabiliriz. O gördüğümüz şeyin, o anda dış âlemde olmasa bile sûreti zihnimizde mevcuttur. İşte bu zihnimizde oluşturduğumuz varlık hayâlî bir varlıktır. Bunun te’vilattaki örneği; “Ben Yunus b. Metta’ya bakıyor gibiyim. Üzerinde Katvan mamulü bir aba olduğu halde telbiye ediyor ve dağlar ona cevap veriyordu. Allah ise ona,

‘Lebbeyk Ya Yunus’ diyordu”³⁹⁵ hadisinde Hz. Peygamber’in hayâlindeki Hz.

Yunus’un sûretini temsil yolu ile ifade etmesidir. Bu sûret hayâlî bir şekildedir. “Çünkü Hz. Yunus’un bu vaziyette oluşu Hz. Peygamber’in dünyaya gelişinden çok evvel idi.

Bu vaziyet yok olup gitmişti, o zaman mevcut değildi.”³⁹⁶ Gazzâlî bu hadisteki müşahedenin hayâlî oluşunu “keenni enzuru” (sanki ona bakıyorum) ifadesine bağlar.

Çünkü bu ifade bu bakışın gerçek olmadığının aksine bakışa benzeyen hayâlî bir hal olduğunu göstermektedir.

D) Aklî varlık (el-Vücûdü’l-aklî): Bir şeyin dış âlemdeki varlığından veya his ve hayaldeki sûretinden mücerred bir manası vardır. İşte bu o varlığın hakikatidir. Gazzâlî bu mertebeyi el ve kalem örnekleri ile açıklar: “Elin hissî ve hayâlî bir sûreti vardır,

390 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 26.

391 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 26.

392 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 27.

393 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 30.

394 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 30.

395 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 31.

396 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 31.

112

ayrıca bir de manası vardır ki bu onun hakikatidir. Bu mana elin tutma gücüdür, Aklî manada el işte bu tutma kuvvetidir. Aynı şekilde kalemin de bir sûreti vardır. Fakat onun hakikati yazma cihetidir. Akıl, kalemin ve elin bu manasını kamışın ve divitin hayâlî ve hissî sûretlerine bağlı olmaksızın kavrar”.³⁹⁷ Bunun te’vilattaki örnekleri ise şunlardır:

1. “Günahları sebebiyle cehenneme girip de oradan çıkanlara cennetten bu dünyanın on misli büyüklüğünde bir yer verilir”³⁹⁸ hadisinde bahsedilen büyüklük his ve hayal ile idrak edilen büyüklüğü değil akılla idrak edilen büyüklüğü ifade eder.

2. “Allah Âdem’in çamurunu kırk sabah eliyle yoğurdu”³⁹⁹ hadisinde bahsedildiği üzere Allah’ın bir elinin olması mümkün değildir. O halde bu el aklî ve ruhanî bir eldir.

Yani kastedilen şey elin sûreti değil manası, ruhu ve hakikatidir. Gazzâlî ‘el’

kelimesinin aklî varlık cihetiyle hakikatini açıklarken ‘akıl’ ve ‘kalem’ kelimelerini de mevzuya dâhil eder ve bunların üçünden de kastedilenin ‘melek’ olduğunu ifade eder.

“El kelimesinin manası ve ruhu, bir şeyi tutmaya ve kavramaya yarayan, kendisi ile iş yapılan, iyilikte bulunulan veya bulunulmayan vasıta demektir. Allah (ancak) melekleri vasıtasıyla ihsanda bulunur veya bulunmaz. Nitekim Hz. Peygamber’in ‘Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır. Allah aklı ilk defa yarattığı zaman ona dedi ki: İnsanlara senin vasıtanla ihsanda bulunacağım ve insanların ihsanıma mazhar olmalarını da yine senin vasıtanla engelleyeceğim’ hadisinde geçen akıldan maksat, ismi akıl olan ve talim görmeye muhtaç olmadan zâtı ve cevherleriyle eşyayı idrak eden melektir. Vahiy ve ilham yolu ile hakiki bilgileri enbiya ve evliyânın Levh-i Mahfuz’a benzeyen kalplerine nakşetmesi itibarı ile bu meleğe ‘kalem’ de denir. Bundan dolayı başka bir hadiste

‘Allah’ın yarattığı ilk şey kalemdir’ buyurulmuştur.”⁴⁰⁰ Gazzâlî bu son hadisteki kalem ifadesinin ismi akıl olan bir melek olduğunun kabul edilmemesi durumunda iki hadis arasında bir çelişki ortaya çıkacağını söyleyerek bir şeyin birçok isminin mümkün olduğunu belirtir. Dolayısıyla “zâtı itibarıyla ‘akıl’, Allah ile mahlukat arasında vasıta

397 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 28.

398 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 32.

399 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 32.

400 el-Gazzâlî, Faysalu’t-tefrika, (çev. Süleyman Uludağ), s. 32-33.

113

olması itibarıyla ‘melek’, vahiy ve ilham yoluyla bilgileri kalbe nakşetme işi onunla hasıl olduğu için ‘kalem’ adını almıştır”⁴⁰¹

E) Şibhî (varlığa benzeyen) varlık (el-vücûdü’ş-şibhî): Sûreti ve hakikati ile ne histe ne hayalde ne de akılda bizâtihi mevcut olmadığı halde mevcut bir özelliğinden dolayı başka bir varlığa benzetilen varlıktır. Gazzâlî te’vilatta buna örnek olarak Allah hakkında varid olan gazap, şevk, sabır vs. gibi şeyleri gösterir. Mesela kalpteki kanın galeyana gelmesiyle oluşan öfke bir elem ve eksiklik anlamına geldiği içi Allah’a isnad edilemez. Bu durumda Allah’ın gazaplanması bunun meydana getirdiği neticeleri meydana getiren başka bir özellik şeklinde ele alınarak gazap, ‘ceza vermeyi irade etme’ şeklinde açılanabilir. Böylece öfke irade sıfatına irca edilmiş olur. Gazzâlî bu iki sıfat arasında hiç bir münasebet olmadığını kabul eder, ancak iki özellik de ‘elem verme’ gibi bir sonuç vermeleri itibariyle birbirine benzediği için öfkeyi iradeye benzeyen varlık kategorisinde değerlendirmektedir.⁴⁰²

Gazzâlî varlık mertebelerini saydıktan sonra dinî naslarda müteşâbih olarak ifade edilen şeylerin bu bahsedilen kategorilerden birinde olduğuna inanan herkesin şeriatı tasdik ettiğini ve kesinlikle şer’î ifadeleri tekzip etmediğini belirtir. Gazzâlî’ye göre

“şeriatı tekzip eden kimse Hz. Peygamber’in sözlerinin manasız ve yalan olduğuna, bu sözlerin demagoji veya dünyevi maslahatlar mülahazasıyla söylenmiş olduğuna inanır.

Bu ise hâlis küfürdür.”⁴⁰³ Gazzâlî mezhebi ne olursa olsun bütün mezhep müctehidlerinin zaruri olarak te’vile başvurduklarını belirtir. “Her fırka (nassların) zâhirlerine riâyet etmekte sonuna kadar zorlasa da yine de te’vile mecburdur.”⁴⁰⁴ Burada sorun te’vil yapılmasında değil müteşâbih ifadelerdeki hakikat anlaşılmadan bunların tekzib edilmesindedir.