E. Peygamberler Ve Mucizeleri
2. Mucizelerin tasviri
Her peygamberin, insanları doğru yola çağırmak üzere bir mucize ile gönderilmiş ol-duğu bilinen bir gerçektir. Bu mucizeler, gönderildikleri topluma, onların değer yargıları ve üstün gördükleri olgulara göre değişiklik arzetmekle birlikte her peygamberin, peygamberliğini ispat amacına yönelik olma yönüyle ortak bir zemine sahiptir. Bu mucizelerin anlatımında teşbîh sanatına yer verilenler peygamberlere göre başlıklandırılarak ele alınacaktır.
a. Hz. Musa
Hz. Musa’nın mucizelerinden, elindeki asasının yılana dönüşmesi olayı Neml sûresinin 10. ve Kasas sûresinin 31. âyetinde; Firavun ordusundan kaçışları esnasında denizin yarılması olayı ise Şuarâ sûresinin 63. âyetinde teşbîh sanatı kullanılarak anlatılmıştır.
Neml sûresinin 10. âyetinde, Hz. Mûsa’nın asasının yere attığında sanki canlı bir yılanmışcasına hareket etmesinden bahisle şöyle buyrulur:
, [^ I MT 9 -$A j % n!V 1 eE k UR
E'$ ( -! _ Q c : ?+ 0 c I # (' : sWG : ) 1 F Q #D 1 L
“ ‘Şimdi âsânı yere bırak!’ Fakat Musa âsâsının yılan gibi hızla hareket ettiğini görünce korkuyla arkasına bakmadan dönüp kaçtı. ‘Ey Musa, korkma!’ (dedi, Allah), ‘Çünkü, Benim katımda mesaj taşıyıcılar için korku yoktur!’ ”306
304 en-Nahl 16/120.
305 es-Sâbûnî, a.g.e., c. II, s. 149.
306 en-Neml 27/10.
Âyetin “
eE k UR
” kısmında, edât-ı teşbîh zikredilip vech-i şebeh hazfedildiği için teşbîh-i mürsel mücmel vardır. 307Âyeti incelemesine, “
[^ I
” lafzını ele almakla başlayan İbn Nâkıyâ, “a^MJ
” harekette hızla titreyip kıpırdamak demektir, dedikten sonra, canlılar konusunda hareket, hiçbir şüpheye yer vermeyecek şekilde o varlığın canlılığına işaret eder, diyerek Hz. Musa’nın asasının gerçek bir yılana dönüşmediğini iddia edenlere cevap verir. “j
” lafzının, kaçınıp uzak durmak an-lamındaki “H.
” kökünden geldiğini ifade eden İbn Nâkıyâ, bir kimse bir şeyden kaçındığı zaman karşı çıkar denildiğini belirtir.308Lafızları tahlil ettikten sonra, konuyu âyetle açıklama metodunu kullanan İbn Nâkıyâ, benzer olayın anlatıldığı A‘râf sûresinin
L\r[ SE * ?M qA 5 j % #G!UA ,
“Bunun üzerine Musa, asâsını yere bıraktı: O! Bir de ne görsünler! Tam anlamıyla apaçık bir yılandı, bu.”309 şeklinde-ki 107. âyetine ve Neml sûresinin 10. âyetinde bulunan teşbîhin benzerinin yer aldığı, Kasas sûresininL r.P! 2 > 0 c I 1 !!/V # (' : sWG : ) 1 F Q #D 1 eE k UR [^ I MT 9 -$A j % n!V !EV 1 ,
şek-lindeki 31. âyetine yer verir. “Ve sonra Allah, ona: ‘Asânı yere bırak!’ dedi. Fakat Musa, asâ-sının yılan gibi hızla hareket ettiğini görünce arkasına bakmadan dönüp kaçtı. (Ve Allah ona:)‘Ey Musa!’ dedi, ‘Geri dön, yaklaş, korkma! Çünkü sen bu dünyada da, öte dünyada da güven-lik içinde olan kimselerdensin!’”310 buyrulan âyetin “
eE k UR [^ I
” kısmında, edât-ı teşbîh zikre-dilip vech-i şebeh hazfedildiği için teşbîh-i mürsel mücmel vardır.311Âyetin lafızlarını ele alan İbn Nâkıyâ, “
SE
” kelimesinin, uzun, iri, kalın, büyük cüsseli yılan anlamında olup, suyu akıtmak anlamına gelen “s *
” kökünden geldiğini ifade eder.Yılanın bu isimle isimlendirilmesinin, suyun kaynağından ilk çıktığındaki gür akışından alındığını belirtir. “
\r[
” lafzının da, o yılanın bir canlı olduğu apaçıktır, manasına geldiğini söyler.312Âyetteki teşbîhte “
eE k
” lafzı ile kastedilenin, onun hareketliliği ve hareketlerindeki hız ve çeviklik açısından yılana benzerliği olduğunu ifade eden İbn Nâkıyâ, asanın görüntü307 es-Sâbûnî, a.g.e., c. II, s. 405.
308 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 155.
309 el-A‘râf 7/107.
310 el-Kasas 28/31.
311 es-Sâbûnî, a.g.e., c. II, s. 435.
312 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 156.
dan da “
SE
”a benzetildiğini ifade eder.313 Ardından “>A
” lafzının, yalan anlamına geldiğini ifade eden İbn Nâkıyâ, Hz. Musa’ya karşı değneklerini yılan gibi gösteren kimselerin, ellerin-dekilerin yılan değil civa ile oluşturdukları bir yanılsama olduğunu belirtir.314Hz. Musa’nın mucizeleri ile ilgili âyetlerden teşbîhle anlatımın yer aldığı diğer âyet, Şu-arâ sûresinin 63. âyetidir. İbn Nâkıyâ, bu âyete, Hz. Nuh’un (a.s.) gemisinin dev dalgalar ara-sında gitmesinden bahsedilen Hûd sûresinin 42. âyetini işlerken, bu âyettekine benzer bir teş-bîh olarak yer verir. Hz. Mûsâ’nın (a.s.) kavmini Firavun ve askerlerinden kurtarma çabasının anlatıldığı kıssada, Kızıldeniz’le karşılaştıklarında ne yapacaklarını şaşırmaları ve Allah’ın onlara yol göstericiliğinden bahsedilen âyetlerde, denizin yarılması olayı ile ilgili olarak şöyle buyrulur:
, K A lR E3A n$@ A ] ! j + h EV # (' #0 . m1UA
) ! N'DzR L
“Bunun üzerine, Musa’ya: ‘Asânla denize vur!’ diye vahyettik. (Musa söyleneni yapın-ca) deniz ortadan yarıldı; öyle ki, açılan yolun her iki yanında sular koca dağlar gibi yüksel-di.”315
Âyetteki “
) ! N'DzR
” ifadesinde teşbîh-i mürsel mücmel vardır. Yani, yerinde sağlam ve sabit bir şekilde durması yönüyle dağ gibidir, demektir. Edât-ı teşbîh zikredilmiş ve vech-i şebeh hazfedilmiştir.316b. Hz. Nuh
Hz. Nuh’un, gönderilecek ilâhî azaba tedbir olarak Allah’tan aldığı emirle inşa ettiği ve inananlarla birlikte bindiği gemiden, gönderilen tufandan ve Hz. Nuh’un oğlunun da içlerinde yer aldığı inanmayanların helâk edilmesinden bahsedilen Hûd sûresinde, suların artışı ile olu-şan dalgaların vasıflandırıldığı 42. âyette teşbîh sanatına yer verilmiştir. Âyette şöyle buyrulur:
,
) _ y I ?M 1 ?A
Kv'
8 y!R 2: A3! 23 I J 1 . sR9 ? . : K8^ ?A ER 1 . \' & N 1 L
“Ve derken, onları götüren gemi dağ gibi dalgaların arasında seyre koyuldu. Ve o an kıyıda kalan oğluna Nûh: “Oğulcuğum” diye bağırdı, “Gel bin bizimle gemiye, o inkârcıların yanında kalma!”317
313 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 156.
314 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 156.
315 eş-Şu‘arâ 26/63.
316 es-Sâbûnî, a.g.e., c. II, s. 386.
317 Hûd 11/42.
Âyette, edât-ı teşbîh zikredilip ve vech-i şebeh hazfedildiğinden teşbîh-i mürsel mücmel vardır. Âyeti açıklamasına, âyetteki lafızları ele almakla başlayan İbn Nâkıyâ, “
_ !
” kelimesi-nin yeryüzündeki suyun geçişi gibi hızla akmak anlamına geldiğini ifade ederek gemikelimesi-nin suyla aktığını belirtir. “v'
” kelimesinin ise, özellikle rüzgâr şiddetli estiğinde çok miktarda suyun hep birlikte yükselmesiyle oluşan büyük su kütlesi anlamındaki “k'
” kelimesinin çoğulu ola-rak dalgalar anlamına geldiğini ifade eder.318Âyetteki teşbîhin, suyun durumu, onun çoğalarak yeryüzünü kaplaması, bu konuyla rüzgârın bağlantısı ve bu şartların hep birlikte oluşmasıyla geminin hızla akması olayının ne derece büyük bir olay olduğuna işaret ettiğini belirten İbn Nâkıyâ, âyet lafzının kısa olmasıyla birlikte pek çok manayı ve açıklamayı içinde barındırdığını ifade eder.319
Bu teşbîhin benzerinin Şuarâ sûresinin 63. âyetinde de yer aldığını ifade ederek âyeti zikreden İbn Nâkıyâ, Kur’ân’da “dalga” lafzının büyüklük ve yükseklik özellikleriyle varid oldu-ğunu belirterek bu duruma, Lokman sûresinin
-$A 2:+Q rj$c D$ ' % N $lR \v' ) p q0 1 ,
[ ).-A + ! #0 )M y K9'@R K9 B lR D0 .I :P Q ]y : 1 \Qj !G
L
şeklindeki 32. âyetini320 delil olarak sunar.İbn Nâkıyâ, âyetteki ifadenin dalgaların büyüklük ve yüksekliğini ifade ettiğini belirterek konuyu işleyişini sonlandırır.321 Düşünülünce, bir dalganın insanı gölgede bırakacak derecede yükselmesi, oldukça büyük bir dalga ile karşı karşıya bulunulduğunu göstermektedir ki, âyette bu durum çok beliğ bir şekilde tasvir edilmiştir.
c. Hz. Süleyman
Hz. Süleyman’dan (a.s.) bahsedilen âyetlerden bünyesinde teşbîh bulunanlar, inşâ et-tirdiği dev havuzların konu edildiği Sebe’ sûresinin 13. âyeti ile Sebe melikesinin tahtının yer değiştirmesinin konu edildiği Neml sûresinin 42. âyetidir.
Sebe’ sûresinde, Hz. Süleyman ve kendisine verilen mucizelerden bahsedilen âyetler-de, cinlerin kendisinin emrine verildiği ifade edildikten sonra, onların Hz. Süleyman için inşâ ettikleri havuzların büyüklüğü anlatılırken teşbîhe yer verilerek şöyle buyrulur:
318 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 91.
319 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 91.
320 Lokman 31/32: “Onları (denizde,) bir dalga gölgelikler gibi kuşattığında, o anda bütün içtenlikleriyle yalnız ve sadece Allah'a bağlanarak O'na sığınırlar: Fakat Allah onları sağ salim kıyıya ulaştırdığında da bir kısmı yolun ortasında inanmak ile inkâr etmek arasında kalıverirler. Ama hiç kimse, haince bir nankörlüğe ka-pılmadıkça mesajlarımızı bile bile reddetmez.”
321 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 94.
,
V 1 \ m 1 9 1 \ M[1Qp <:+ E - $; 1 V 2 % ). !^ : 2 1 + 9 E!q : Q : 2 - : 2 +2y! 2 1 !zG! 2 % .!$ (
; C % 2 !/C
,L
* - I 1 s:9 ] 2 O : E'$ - : ' y!R KE@k 1
9 K91Q/ 1 F !3 N11 N 8T '$ -% K (
9'3 _N % 2+ S $/ 1 L
“Biz rüzgârı Süleymanın emrine verdik: Sabahki hareketi bir aylık yolculuk mesafesin-de, akşamki hareketi de bir aylık mesafede tamamlanan rüzgârı. Ve erimiş bakır membaını onun buyruğu altında akıttık; görünmeyen varlıklardan bir kısmı da Rablerinin izniyle onun için çalışmaya mecbur kılındılar ve hangisi emrimizden çıktıysa ona yakıcı ateşin azabını tattırdık.”
“O’nun için isteğine göre mâbetler, heykeler, büyük tekneler kadar geniş havuzlar ve sağlamca tesbit edilmiş kazanlar yaptılar. (Ve dedik ki:) ‘Ey Davud kavmi, Bana karşı şükür duygusu için-de çalışın ve unutmayın ki kullarım arasında bile hakkıyla şükreiçin-denler çok azdır!’”322
Âyetteki “
' y!R KE@k 1
” ifadesinde, edât-ı teşbîhin zikri ve vech-i şebehin hazfi sebebiyle teşbîh-i mürsel mücmel vardır.323 Âyeti incelemesine lafızları ele almakla başlayan İbn Nâkıyâ, “s:9 ] - !
” lafzının evlerin en şereflisi anlamına geldiğini söyleyerek, bu sebeple de evlerdeki en şerefli üstün yer namaz kılınan yer olduğu için, namaz kılınan yerin “·
” diye isimlendirildiğini ifade eder. Akabinde “' y!R
” lafzının kıraat farklılıklarına değinen İbn Nâkıyâ, bu kelimenin büyük havuz anlamındaki “k
” kelimesinin çoğulu olan “? ' y!
” olduğunu, ancak çoğu dilcilerin kelimedenin sonundaki “_
”yi okumadıklarını belirtir.324 “E@k
” kelimesinin de, Araplarca kullanılan geniş kazan anlamına geldiğini ifade eden İbn Nâkıyâ, bu lafızla ilgili olarak tarihi bir olayı aktararak rivâyetle tefsir metodunu kullanır. Kureyş kabilesi-nin bir dönemde yaşadığı kıtlık, Hişam b. Abdulmenaf’ın kazanlarda et pişirerek ve çuvallarla develerin sırtında taşıdığı Ka‘ke denilen un, şeker, yağ ve sütle yapılan yiyeceği pişen etlerin üzerine dökerek halka yedirdiği şeklindeki olayda etlerin pişirildiği büyük kazanların “E@k
” lafzı ile ifade edildiği görülür.325Hz. Süleyman’ın ortaya koyduğu mucizelerden bahsedilirken teşbîh sanatına yer veri-len diğer âyet Neml sûresinin 42. âyetidir. el-Cümân’da ele alınmamış olan âyette, Hz.
322 Sebe’ 34/12–13.
323 es-Sâbûnî, a.g.e., c. II, s. 549.
324 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 171.
325 İbn Nâkıyâ, el-Cümân (Zerzur-Dâye), s. 174.
leyman ve kendisine verilen mucizelerin sonucu olarak, Sebe Melikesi ve onun tahtıyla ilgili durum anlatılırken, melikenin tahtıyla ilgili olarak şöyle buyrulur:
,
E'3 I YV _Q IV . % 1 W3 8/
E1Q : 2:CD 2 ,L
X/ > % C3 MV / O k -$A 'M UR
)!$ ! . I1V 1
r-$; .R 1 $/ 2
,L 2: AR KY'/ 2 X R 0 D$ E1N 2 Q I X R M Q 6 1 L
“(Ve) dedi ki: ‘Onun tahtını tanınmaz hale getirin, bakalım tanıyabilecek mi, yoksa ta-nıyamayacak mı?’ ” “ Melike gelince (ona:) ‘Senin tahtın da böyle mi?’ dendi, ‘tıpkı o’ dedi.
‘Zaten bize daha önce bilgi verilmişti. (Allah’ın kudretini ve senin peygamber olduğunu anla-mış) ve biz Müslüman olmuştuk’ ” “(Hayır), onun, Allah’tan başka olarak tapmakta devam ettiği şey, kendisinin Müslüman olmasına mani olmuştu. Hakîkâtte o kâfirler topluluğundan-dı.”326
Âyetteki “
'M UR
” kısmında teşbîh-i mürsel mücmel vardır. Yani, sanki o şekli ve sıfat-ları bakımından benim arşımdır, demektir. 327d. Zülkarneyn
Zülkarneyn’in, kendisinden bozgunculukları sebebiyle şikâyetçi oldukları bir kavimden kendilerini kurtarmasını isteyen kimselere yardımı hakkındaki âyetlerde, Zülkarneyn’in iki dağ arasına demirden bir set yapmasından bahsedilen Kehf sûresinin 96. âyetinde teşbîhle anlatım kullanılmıştır. Âyet el-Cümân’da işlenmemiştir.
,
N 9 ) . 1 )3 . ! kV Kx 'G ? '. %UA \ B ?+ 9 A ?+.D3 8/
F
,L 8/ 2 A Q j 2 & 1 ( q0 # m Q:Q ]! a ? 'IT
q0 # m 'c@
F9 $ k F !z/ $ % ! !AV ? 'IT 8/
,L
F!G '%z ( 1 51 ! : EV '%z( -A L
“(Zülkarneyn) ‘Rabbimin bana sağladığı güvenli durum (sizin bana verebileceğiniz her şeyden) daha hayırlıdır;’ dedi, ‘bunun içindir ki, siz bana sadece iş gücünüzle yardımda bulunun ki sizinle onlar arasında bir set yapayım!’ ” “ ‘Bana demir külçeleri getirin!’ Derken, demir (külçelerini) yığıp, iki yar arasındaki boşluğa doldurunca (onlara) ‘(bir ocak kurun ve) körükle-yin!’ dedi. Nihayet, (demir iyice) kor haline gelince, ‘bana erimiş bakır getirin bunun üzerine dökeyim’ dedi. ” “Ve böylece (set inşa edilmiş oldu, öyle ki) artık onların düşmanları ne onu aşabilirlerdi ne de onda gedik açabilirlerdi.”328
326 en-Nem 27/41–43.
327 es-Sâbûnî, a.g.e., c. II, s. 411.
328 el-Kehf 18/95–97.
Âyette demirle ilgili olarak geçen “