Modern Ortodoks Yahudiliğin Gelişimi

Aydınlanma çağının Yahudi insanını topluma ayak uydurmaya mecbur bırakması sonucunda asimile olmayı kabul eden Yahudi gruplarına karşı Samson Raphael Hirsch, geleneksel ve modern yaşamın bir arada olabileceğini ve asimile değil entegre olunabileceğini göstererek Ortodoks Yahudiliğin modern yaşamla barışık hale gelmesini sağlamıştır.160

Reform hareketleriyle rasyonel düşüncenin ön plana çıkması dini otoritenin yetkinliğini sarsmıştır. Ancak Ortodoks Yahudiler her fırsatta tek esas kabul edilen Tevrat’a vurgu yapmış, sinagoglarda org çalınması, kadın-erkek karma ibadet etmek gibi reformları reddetmişlerdir. Karşılaşılan reform hareketlerine karşılık nasıl tavır takınılacağı hususunda hemfikirlik söz konusu olmamıştır. Bazı Ortodoks Yahudiler reform yanlılarının aforoz edilmesi gerektiğini vurgularken kimisi de arayı bulmaya çalışmıştır. Samson Raphael Hirsch modern yaşamı geleneksel yaşama bağlamayı

157 _{Heilman, “The Many Faces of Orthodoxy”, s. 34.}

158 _{Levenson, The Wiley-Blackwell History of Jews and Judaism, s. 388.}

159 _{Asher Oser, “Union of Orthodox Jewish Congregatıons of America”, Encyclopaedia Judaica,}

Keter Publishing House Ltd., Jerusalem 2007, Vol. 20, s. 253.

160 _{Mahmut Salihoğlu, “Avrupa’ya Bir "Giriş" Hikayesi Samson Raphael Hirsch (1808-1881) ve}

Modern Ortodoks Yahudılık”, Türkiye’nin Avrupa Birliğine Girişinin Din Boyutu, Çanakkale, DİB. Yayınları, 17-19 Eylül 2001, s. 176.

44

başararak fikirlerinin Avrupa ve Amerika’da benimsenmesini sağlamıştır. Ancak Rabbi Moses Sofer’in lideri olduğu Ultra Ortodoks Yahudilik her türlü reforma karşı durmuştur. Ultra Ortodoksluğun genel felsefesi; “her türlü değişime karşı durmak, tek geçerli kaynak olarak Tevrat’ı esas almak” şeklinde olmuştur. Ultra Ortodoksluk bazı Avrupa ülkelerinin yanı sıra ABD ve İsrail’de varlığını devam ettirmektedir.161

Almanya’da liberal Yahudiliğin büyümesi ve hızla yayılması, dinde ve toplumsal yaşamdaki reform talepleriyle -özellikle Yahudi eğitimi noktasında- Samson Raphael Hirsch’i açıklama yapmak durumunda bırakmıştır. Hirsch 1854 yılında yayınladığı “Die Religion im Bunde mit dem Fortschritt” isimli kitapçıkta laik eğitimin ve klasik Yahudi eğitiminin bir arada işlenebileceğinin imkânsız olduğunu savunan liberalistlerin fikirlerini çürütmeye çalışmıştır.162

Alman Ortodoksluğu Batı Avrupa’da özellikle Hollanda ve İsviçre’deki Yahudiler üzerinde uygulanmıştır. Macaristan ise Ortodoks gelişiminin spesifik türünün merkezi haline gelmiştir. Haskala hareketinin özellikle 1840 yılından itibaren okullarda ve sinagoglarda yayılması topluluklar arasında gerginliğe neden olmuştur. 1860’lı yıllarda Ortodoksluk daha örgütsel bir nitelik kazanarak Doğu Avrupa’da geleneksel Ortodoksluk yaşam biçimini ve eğitim çerçevesini bozmadan muhafaza etmiştir. Avrupa Ortodoksluğu XIX. yüzyıl ve XX. yüzyılın başlarında küçük yerleşim yerlerindekiler, büyük yerleşim yerlerine göç edenler ve mülteciler arasında büyük etki yaratmıştır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Doğu Avrupa’dan bilim adamları Almanya ve batı ülkelerine göç ederek algılanabilir biçimde batı Ortodoksluğunu etkilemişlerdir.163

ABD’de ise Yahudi tarihinin ilk dönemlerinde dini liderler ve cemaatler arasında entellektüel bir boşluk varolmuştur. O zamanlarda dini liderler cemaati kendi seviyesine çıkarmak durumunda kalmıştır. Haham Abraham Rice’in hikayesi buna örnek verilebilir. Abraham Rice Tevrat’ın Amerikan topraklarına yabancı olmadığını kanıtlamak için Almanya’dan ABD’ye göç etmiştir. Amerika’daki Ortodoks Yahudilerin diğer Yahudi guruplarından farklı olmasının Abraham Rice

161 _{Harman, “Mezhepler ve Dini Gruplar, s. 216-217.} 162 _{Katz-Amir, “Samson Raphael Hirsch”, s. 130.} 163 _{Katzburg, “Orthodoxy”, s. 495.}

45

sayesinde olduğu söylenebilir. Abraham Rice Almanya’nın Gangheim şehrinde tahminen 1800 yılında Würzburg yakınlarındaki bir ilçede doğmuştur. Ailesi onu akranlarından daha erken yaşta Tevrat ve Talmud eğitimi almasını sağlayarak erken yaşta Tevrat’a gerçek bir Yahudi olma yolunda sadakat duygusu ile doldurmuştur. 1840’ta ABD’ye geldiğinde kendisini göçmen ama Ortodoks Yahudi mezhebine adamış topluluk ile özdeşleştirmiştir. Kısa zamanda geleneksel Yahudi mezhebine liderlik etmeye başlamıştır.164

Abraham Rice ABD’de geleneksel Yahudiliğin korunmasına hayatını adayan Isaac Leeser ile ilişki kurarak “The Occident” kurumunu kurmuştur. Bu kurum Yahudi kültürünün en önemli araçlarından bir haline gelmiştir. Aynı zamanda ABD’de Yahudi yaşamının ruhsal ve entelektüel yükselişinde bir faktör olmuştur. “The Occident” sadece kültürel bir ortam olarak önemli olmamıştır. Aynı zamanda geleneksel Yahudiliğin korunması için hayati bir görev üstlenerek Yahudi mirasına koruyucu olmuştur.165

Modern Ortodoksluk XX. yüzyılda Amerika’da dinamik, canlı, zorlu ve Yahudilik hakkında yeni dini görüşlerle dolu bir gelişim sağlamıştır. Bu modernitenin tüm değerlerini alarak değil, bu değerlere karşı olumlu bir tutum sürdürerek ve sadece yabancı oldukları için onlara karşı çıkmamakla mümkün olmuştur.166

Doğu Avrupa’da I. Dünya Savaşına kadar Ortodoks topluluğu geleneksel yaşam biçimlerini muhafaza etmeye çalışmıştır. Ancak siyasi alanda Modern Ortodoksluk faaliyeti Avrupa’da ilk olarak XX. yüzyılın başlarında görülmüştür. 1898 yılında ABD’de “Ortodoks Yahudi Cemaatleri Birliği” kurulmuştur. Bu birlik Talmud’un hahamlarca yorumlanmasını kabul edeceğini beyan etmiştir. 1926 yılında ise R. Victor Schonfeld Batının geleneksel Ortodoksluğun çeşitliliğini birleştirmeyi amaçlayan “Ortodoks İbrani Cemaatleri Birliğ”ni kurmuştur.167

164 _{İsrael Tabak, “Rabbi Abraham Rice of Baltimore; Pioneer of Orthodox İn America”, Tradition,}

Vol. 7, No. 2, 1965, s. 100-101.

165 _{Tabak, “Rabbi Abraham Rice of Baltimore; Pioneer of Orthodox İn America”, s. 103.}

166 _{Zev Eleff, Modern Orthodox Judaism: A Documentary History, University of Nebraska Press,}

Philadelphia 2016, s. 420.

46

XX. yüzyılın ikinci yarısında Modern Ortodoks Yahudiler eğitim tercihleri konusunda kendilerini büyük ölçüde ifade etmeye başlamışlardır. Diğer modern Yahudi mezhepleri gibi çocuklarına laik eğitim aldırdıkları ve benzer kökenden gelen çocuklarla sosyalleşebildikleri okullarda eğitim almalarını sağlayarak çağdaş toplumda geçimlerini sağlamak ve mesleklere girebilmek için bu laik eğitim veren okullara araçsal görev yüklemişlerdir.168

Ortodoks Yahudiliğin modern yaşamı benimsemesine karşın Yahudi geleneğine sıkı sıkıya bağlı kalmayı tercih eden Ultra Ortodoks Yahudilik son derece ritüelistik bir tutum barındıran, geçmişi son iki yüzyıla dayanan diğer modern dönem Yahudi mezhebidir. Ultra Ortodoksluk XVIII. yüzyılın sonlarına dayanan Doğu Avrupa’nın seküler toplumunda asimile çalışmalarına karşı duran bir topluluk olmuştur. Günümüzde pratikte geleneksel tutum sergileyen Ultra Ortodokslar XIX. yüzyılda Doğu Avrupa’nın köylerinde yaşam stilleriyle geleneği korumuşlardır. Grubun erkekleri siyah, uzun palto giyer, geniş süslü şapka takar ve sakal bırakırlar. Kadınlar ise oldukça sade giyimli olup el ve yüzleri dışında her yerini örterler. Evli kadınların kimisinin saçları peruk ile örtülüdür. Günümüzde Doğu Avrupa’nın geleneksel Yahudi yaşam biçimi ABD ve İsrail’de aynen korunmaktadır. Hatta bu ülkelerde yaşayan Ultra Otodokslar Avrupa Yahudilerine göre daha katı ve sapmalara karşı daha az hoşgörülüdürler. Bu mezhebin üyeleri diğer Yahudi gruplara karşı mesafeli durarak akrabaları bile olsa yemek dahi yemeyi tercih etmemektedirler. Kendileri dışındaki diğer Yahudi cemaatleri ile aralarındaki sosyal temayı bilinçli olarak azaltmaktadırlar.169

Ultra Ortodoks terimi, Halaka’nın en katı yorumlarına uyan, özellikle modern kültür ve seküler çalışmalarla uzlaşmayı yasaklayan hareretli dindar Yahudileri tarif eder. Bu hareketin mensupları ekonomik zorunluluk dışında sosyal etkileşimi ve kendileri dışındaki entellektüel katılıma uzak kalmayı tercih ederler. Kendilerine İbranice “titreyenler” (Tanrı’nın önünde titremeyi ifade eder) anlamına gelen

168 _{Ira Robinson, “Judaism, Orthodox: Modern Orthodox”, The Cambridge Dictionary of Judaism} and Jewish Culture, Cambridge University Press, New York 2011, s. 343.

169 _{Eli Berman, Sect, Subsidy, And Sacrifice: An Economist’s Vıew Of Ultra Orthdox Jews,}

47

“Haredi” kavramını uygun görmüşlerdir.170 _{Bu izolasyonist ve anti-modernist}

ideoloji XVIII. yüzyıl sonlarında Yahudi aydınlanması “Haskala”nın modernizasyon gündemine cevaben ortaya çıkarak Orta Avrupa’da gelişmiştir. Bu hareket gentile (Yahudi olmayan) kültürü ile teması az olan ve laik çalışmaları yasaklayanlar olarak tanınır hale gelmiştir.171

Reforma karşı Modern Ortodoks Yahudilikten daha katı olan, geleneği olduğu gibi kabul eden Ultra Ortodoks hareketi, aydınlanmanın beraberinde getirdiği reformist hareketlere tepki olarak geleneksel Yahudiliği devam ettirerek Tevrat’ı modern yaşama uydurmanın mümkün olamayacağını ifade etmiştir. XIX. yüzyılın ilk yarısında Avrupa Ortodoks Yahudiliğinin lideri Rabbi Moses Sofer, Ultra Ortodoskluğun lideri kabul edilmektedir.172 Ultra Ortodokslar çoğunlukla Doğu Avrupalı olup Rusya, Polonya ve Litvanya kökenli atalarının geleneğini yaşatmaktadırlar.173

Ultra Ortodoks Yahudiler Mesih inancına sıkı sıkıya bağlı kalarak Mesih’in geleceğine inanırlar. Tanrı’nın adını boş yere ağza alıp günaha girmemeleri için Yahve yerine Rabbimiz, Efendimiz anlamına gelen “Adonay” adını kullanırlar.174

Ayrıca dini uygulamarda da katı tutumlarını sürdürürler. İbadet uygulamalarına titizlik gösterir ve yaşamlarını Yahudi metinlerinin incelenmesine adarlar. Aynı zamanda akrabalık ilişkileri ile birbirlerine sıkı sıkıya bağlı olarak büyük şehirlerin merkezinde (Kudüs, New York, Londra, Toronto gibi) yaşamaktadırlar. Kendilerini asıl seçilmiş kişilerin hayatta kalan soyu ve Yahudi özgünlüğünün eşsiz taşıyıcıları olarak lanse ederler.175 Bu mezhep geleneksel anlamda ortodoksiyi oluştursa da siyasal güç ve modernleşme açısından Modern Ortodoks Yahudiliğin gerisinde kalmıştır.

170 _{Allan Nadler, “Judaism, Orthodox: Ultra-Orthodox”, The Cambridge Dictionary of Judaism and} Jewish Culture, Cambridge University Press, New York 2011, s. 344.

171 _{Nadler, “Judaism, Orthodox: Ultra-Orthodox”, s. 344.} 172 _{Harman, “Mezhepler ve Dini Gruplar”, s. 217.} 173 _{Dan-Sherbok, Judaism A Beginner’s Guide, s. 46.} 174 _{Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 201.}

48