5.3. Türkiye’de Çevre İle İlgili Kurumlaşma
5.3.1. Merkezi Yönetim Düzeyinde Çevre Örgütlenmesi
Ülkemizde Anayasa ile çevre konusunda çeşitli kanun-yönetmelikler ve yetkili kurum ve kuruluşlar belirlenmiştir. 1982 Anayasası’nın çevre koruyucu hükümleri; kıyıların kamu yararına ve istifadesine sunulan alanlar olması, toprağın verimli kullanılması ve korunması, konutların çevresi ile birlikte planlanması, kültür ve tabiat varlıklarının korunması, ormanların korunması ve geliştirilmesi vb. konularda çevre korunmasını amaçlamaktadır. Çevre ile ilgili faaliyetlerin genel koordinatörlüğünü yapan ve çevre politikasını saptayan kuruluş, Çevre ve Orman Bakanlığı’dır. İlk olarak 1978 yılında Başbakanlık Çevre Örgütü olarak kurulmuş ve 1991 yılında bakanlık olmuştur.462
460 T.C.Çevre Ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Atlası,
http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/cevredurumu.pdf(16.12.2005),s.15. 461 T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Atlası,
http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/cevredurumu.pdf(16.12.2005),s.15-16.
462Özay Özpençe,Ahmet Özen, Hızlı Şehirleşme, Sanayileşme ve Çevre Sorunları : Sorunların Çözümünde Siyasi Erkin Rolü, http://birimweb.icisleri.gov.tr/tid/dergi/444_125_138.doc(22.12.2005),s.130.
443 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile çevrenin korunması, çevre kirliliğinin önlenmesi, ve çevrenin iyileştirilmesi için prensip ve politikalar belirlemek, arazi kullanım kararlarına uygun olarak tespit edilen alanlarda; koruma ve kullanım esaslarını saptamak, ekonomik kararlarla ekolojik kararların bir arada düşünülmesine imkan veren rasyonel doğal kaynak kullanımı sağlamak üzere çevre düzeni planlarını hazırlamak; ülke şartlarına uygun olan teknolojiyi ve çevre standartlarını belirlemek; çevresel etki değerlendirmesi çalışmasını yürütmek; çevre konusunda görev verilmiş özel ve kamu kuruluşları arasında işbirliği ve koordinasyon sağlamak; çevre uygulamalarına etkinlik kazandırmak için sürekli bir eğitim programı uygulamak, Çevre Bakanlığının başlıca görevleri arasında sayılmıştır. Bu görevleri yerine getirmek üzere;
Çevre Kirliliğini Önleme ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Çevre Koruma Genel Müdürlüğü,
Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü, Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı,
Finansman Dairesi Başkanlığı,
Çevre Eğitimi ve Yayın Dairesi Başkanlığı, Bakanlığın ana hizmet birimleri olarak teşkil edilmiştir.463
443 Sayılı Çevre Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Yüksek Çevre Kurulu, Çevre Şurası ve Mahalli Çevre Kurulları, Bakanlığın sürekli kurulları olarak düzenlemiştir. Bunlardan Yüksek Çevre Kurulu; Çevre Bakanının Başkanlığında ilgili Bakanlıkların Müsteşarları, Yükseköğretim Kurulu Başkanı, Diyanet İşleri, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu ve Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Başkanları, Üniversitelerin çevre ile ilgili çeşitli dallarından Yükseköğretim Kurulunca seçilecek iki öğretim üyesi ve Meslek Odaları Başkanlarından oluşmuştur. Yüksek Çevre Kurulu’nun görevleri; uluslararası anlaşmalar dikkate alınmak suretiyle çevrenin korunmasını ve kirlenmesinin önlenmesini sağlayıcı hedefleri belirlemek, gereken tedbirleri araştırmak, Özel Çevre Koruma Bölgelerinde uygulanacak ilkeleri tespit etmek ve çevre konuları ile ilgili diğer ilkeleri belirlemektedir. Çevre Şurası; Bakanlığın görevleri arasında bulunan konularda kamu ve özel kurum ve kuruluşlar ile ilim ve ihtisas sahiplerinin fikir, bilgi ve tecrübelerinden faydalanmak üzere oluşturulmuştur. Mahalli Çevre Kurulları; her ilde
463 T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Atlası,
Valinin Başkanlığında, Bakanlıkların İl Temsilcileri, Büyükşehir Belediye Başkanı, Belediye Başkanı, Meslek Odaları Başkanları ve Çevre Bakanlığı temsilcilerinden oluşmaktadır. Kurulun, Bakanlığın kararları çerçevesinde çevre kirliliğinin önlenmesi ve çevrenin iyileştirilmesi için il düzeyinde kararlar almak ve uygulamak; ildeki tesis ve işletmelerin çevre kirliliği açısından denetlemelerine ait raporları incelemek ve gerekli önlemleri almak; Bakanlık ve Kuruluşların il düzeyindeki faaliyetlerini izlemek, yönlendirmek ve gerekli koordinasyonu sağlamak; çevre konusunda eğitici faaliyetler düzenlemek; Bakanlar Kurulunca Çevre Kirliliğine yol açan ve faaliyet kolları itibarı ile gruplandırılan işletmelerin derecelerini belirlemek gibi görevleri bulunmaktadır.464 5.3.1.2.Özel Çevre Koruma Kurumu
Çevre ile ilgili diğer bir kurum olarak 19 Ekim 1989 tarihli ve 383 sayılı Kanun hükmünde kararname ile başbakanlığa bağlı tüzel kişiliğe haiz özel çevre koruma kurumu kurulmuştur. Çevre kanununun 9. maddesine göre bakanlar kurulunca özel çalışma bölgesi ilan edilen ve edilecek yerlerde çevre değerlerini korumak ve mevcut çevre sorunlarını gidermek için tüm tedbirleri almak, bu alanların koruma ve kullanım esaslarını belirlemek, imar planlarını yapmak, mevcut her ölçekteki plan ve plan kararlarını revize etmek re’sen onaylamak, kurumun kuruluş amaçları arasında yer almaktadır.465
Kurumun merkez örgütü, Özel Çevre Koruma Kurul’u, Başbakanlık, temel hizmet ve danışma birimleriyle, yardımcı birimlerden oluşmaktadır. Özel Çevre Koruma Kurulu, Başbakanlık Müsteşarının başkanlığında Turizm Bakanlığı ve Çevre Müsteşarıyla, Orman Genel Müdüründen ve Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanından oluşmaktadır. Çevre Bakanlığının kurulmasıyla birlikte bu kurum bakanlığa bağlı kuruluşlardan biri durumuna getirilmiştir.466 Kurul’un başlıca görevleri şunlardır:467 Kara, kıyı ve deniz varlıklarının verimliliklerinin korunmasını, kirlenmenin
önlenmesini, bu bölgelerin gelişmesini sağlayıcı hedefleri belirlemek.
• Yörelerdeki, çevre düzeni, nazım ve uygulama planları ile bunların değişikliklerinin, tümüyle yada kısmen, yer bölüm esasına kadar yaptırılmasına karar vermek.
464 T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Atlası,
http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/cevredurumu.pdf(16.12.2005),s.16.
465 Gülçin Günay, “Türkiye’de Çevre Yönetim Yapısı Çevre Mevzuatıyla Uyumlu mu?” (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,1998),s.43.
466 Gülçin Günay, a.g.e.,s.43-44.
Yöredeki çeşitli tesislerin nerede yapılacağına, bu konuda ilgililere taşınmaz mal tahsisine ve yapı izni verilmesine ilişkin ilkeleri belirlemek.
Kamu yararının gerektirdiği durumlarda, gerçek kişiler özel hukuk tüzel kişilerinin iyeliğinde bulunan taşınmaz malların kamulaştırılmasına karar vermek.
Koruma ve kullanma esaslarıyla ilgili ilke kararlarını almak. 5.3.1.3.Yüksek Çevre Kurulu
Bu kurul, Başbakanın başkanlığında, Başbakanın bulunmadığı zamanlarda Çevre ve Orman Bakanının başkanlığında, Başbakanın belirleyeceği sayıda bakan ile Bakanlık Müsteşarından oluşan Yüksek Çevre Kurulu kurulmuştur. Başbakanın başkanlığında, Diğer bakanlar gündeme göre Kurul toplantılarına başkan tarafından çağrılabilir. Yılda en az bir kez toplanan bu kurulun sekretarya hizmetleri Çevre Bakanlığı’nca yürütülmektedir. Kurulun sekretarya hizmetleri Bakanlıkça yürütülür. Kurulun çalışmaları ile ilgili konularda ön hazırlık ve değerlendirme yapmak üzere, Bakanlık Müsteşarının başkanlığında ilgili bakanlık müsteşarları, diğer kurum ve kuruluşların en üst düzey yetkili amirlerinin katılımı ile toplantılar düzenlenir. Bu toplantılara gündeme göre ilgili kamu kurumu niteliğindeki kuruluşların birlik temsilcileri, meslek kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, yerel yönetim temsilcileri, üniversite temsilcileri ve bilimsel kuruluşların temsilcileri davet edilir. Yüksek Çevre Kurulunun görevleri şunlardır:468
Etkin bir çevre yönetiminin sağlanması için hedef, politika ve strateji belirlemek.
SK ilkesi çerçevesinde ekonomik kararlara çevre boyutunun dahil edilmesine imkân veren hukukî ve idarî tedbirleri belirlemek.
Birden fazla bakanlık ve kuruluşu ilgilendiren çevre konularına ilişkin uyuşmazlıklarda nihai kararı vermek.
5.3.1.4.Çevre Şurası
Çevre Şurası, Çevre Bakanlığı’nın çevre ile ilgili görevleri arasında bulunan konularda diğer bakanlıkların, sanayicilerin, gönüllü kuruluşların, meslek kuruluşları ile
468Türkiye Cumhuriyeti Çevre Bakanlığı, 5491 sayı ve 26.04.2006 tarihli çevre kanunu değişikliği ( Ağustos 1983 Kabul Tarihli 2872 sayılı 18132 sayılı Resmî Gazete yayımlı çevre kanununa değişiklik.)
bilim ve uzmanlık sahiplerinin bilgi ve deneyimlerinden yararlanmak üzere, Çevre Bakanı tarafından toplantıya çağrılan bir kuruldur.469
5.3.1.5.Çevre Koruması İle İlgili Diğer Bakanlık ve Kurumlar
Türkiye’de çevre koruma görev ve sorumluluğu yalnızca Çevre ve Orman Bakanlığına verilmiş değildir. Bazı alanlardaki çevre korunma ve kirliliğin önlenmesi sorumluluk ve yetkisi diğer bazı bakanlıklar ile kurum ve kuruluşlara verilmiş olup, bu alanlarda bu kuruluşların çalışmaları Çevre ve Orman Bakanlığından daha da önemli olabilmektedir.
Ülkemizde Çevre Bakanlığı ile çevrenin çeşitli öğelerinden sorumlu olan bazı bakanlıkların (orman, kültür, tarım, enerji) dışında, sağlık, ulaştırma, sanayi ve ticaret, bayındırlık ve iskan, turizm gibi bakanlıkların ve bunlara bağlı çeşitli birimlerin (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Sahil Güvenlik Komutanlığı, Türk Standartları Enstitüsü gibi) de hem kendi kuruluş yasaları hem de kirlilik mevzuatı çerçevesinde, kirlilikle mücadele ve genelde çevrenin korunması konusunda üstlendikleri yetki ve görevleri bulunmaktadır.470
Çevre koruma ile ilgili görev, yetki ve sorunlulukları olan kuruluşların başında DPT, Devlet Su İşleri (DSİ), Elektrik İşleri Etüt İdaresi, Hıfzısıhha Enstitüsü bulunmaktadır. Bu kuruluşlar içinde DPT’nin, özellikle politika oluşturma açısından ayrı ve önemli bir yeri vardır çünkü; hükümet politikalarının koordinasyonunda temel araç olan BYKP’larını DPT tarafından hazırlanmaktadır. DSİ Genel Müdürlüğü, su kaynaklarının yönetimi ve geliştirilmesinden; İller Bankası Genel Müdürlüğü ise belediyelere proje hazırlama ve kent altyapısı ile ilgili projelerin uygulanmasından sorumludur.471
5.3.2. Yerel Yönetim Düzeyinde Çevre Örgütlenmesi