grubudur (1980-1989 için %39,5, 1987-1994 için %29,5, 1995-1998 için %29,5 ve 1999-2001 için %18,4). Az gelişmiş sanayi mekanlarında ise birincil malların (1980-1986 için %27,5, 1987-1994 için %20,0, 1995-1998 için %16,5 ve 1999-2001 için
%17,8), işgücü yoğun ve kaynak bazlı imalat grubunun (1980-1986 için %27,0, 1987-1994 için %24,5, 1995-1998 için %20,9 ve 1999-2001 için %21,7) ve orta nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü grubunun (1980-1986 için %30,6, 1987-1994 için %29,4, 1995-1998 için %24,9 ve 1999-2001 için %17,0) ücret/katma değer oranları düşmektedir.
Ücret/katma değer oranının 1980 ve 2001 yılları arasında yükseldiği tek sektör grubu, yeni gelişen sanayi mekanlarındaki yüksek nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayidir. Bu oran 1980-1986 ortalamasına göre %14,0’dan 1995-1998 döneminde %15,3’e ve 1999-2001 döneminde de %17,2’ye yükselmiştir. Diğer tüm mekanlardaki ve gruplardaki ücretlerin katma değer olan oranı 1987-1994 döneminde düşerken 1999-2001 döneminde artmıştır.
İmalat sanayi gruplarının katma değerlerinin 1981-2001 ortalama büyüme hızlarına bakıldığında en yüksek üretim artışının, yeni gelişen sanayi mekanlarında özel sektörün yüksek nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü grubunda
%52,6 ile gerçekleştiği gözlenmektedir (Tablo 21). En büyük negatif büyüme hızı ise
%42,9 ile az gelişmiş sanayi mekanlarındaki kamu sektörünün yüksek nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü grubunda gerçekleşmiştir. Geleneksel sanayi mekanlarında en yüksek ortalama katma değer artışı %14,9 ile kamunun orta nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektöründe meydana gelmiştir. Bu artışı aynı mekanda %10,5 ile yine kamunun yüksek nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü izlemektedir. Özel sektörde ise en yüksek artış sınıflandırılmamış ürünler sektöründe (%14,5) gerçekleşmiştir.
Türk sanayisi asıl olarak özel sektöre bağlıdır. İmalat sanayinde 1980’lerde
%60’lar olan özel imalat sanayi sektörünün katma değer oranı 2001 yılında %82 oranına çıkmıştır.
İmalat sanayinde sektörel yapı bölge gruplarına göre değişiklikler göstermektedir. Tablo 22’de Türkiye genelinde sanayi gruplarının katma değer payları açısından en büyük paya sahip olan grup, özel sektörde 1980-2001 yılları ortalamalarına göre %29,6 ile işgücü yoğun ve kaynak bazlı imalat sanayi sektörü grubudur. Kamuda ise toplam Türkiye’de %47,6 ile içinde madencilik, elektrik üretimi gibi enerji sektörlerinin yer aldığı diğer sektörler grubu en yüksek paya sahiptir. Bu pay 1980 yılında %31,4 iken yıllar boyunca gittikçe artarak 2001 yılında
%58,1 oranına yükselmiştir.
Tablo 21a : Bölge İçinde Sektör Gruplarına Göre İmalat Sanayinde Katma Değerin Büyüme Hızı (%), Dönem Ortalamaları
Bölge
grubu Sektör grubu
1981-2001 Finansal serbestleşme süreci
1981-1986 Ticaret liberalizasyonu
1987-1994 Finansal serbestleşme ve kriz
1995-1998 Kriz sonrası uyum
1999-2001 IMF ve kriz
Kamu 3,7 7,2 1,0 7,0 -0,7
Özel 7,8 7,7 10,6 8,0 0,1
Toplam 6,2 7,3 7,2 7,8 -0,5
Kamu 5,6 6,2 -1,5 11,1 15,9
Özel 8,0 6,0 11,0 9,9 1,4
Toplam 6,1 5,7 5,4 8,7 5,1
Kamu -5,8 2,2 -3,0 -9,6 -24,2
Özel 7,7 4,3 13,2 9,0 -1,8
Toplam 6,6 3,9 11,3 8,2 -2,3
Kamu 5,1 -3,9 11,7 6,1 4,3
Özel 7,4 9,8 10,3 6,4 -4,2
Toplam 5,3 4,0 10,1 4,9 -4,3
Kamu 6,9 -2,0 21,6 5,6 -12,5
Özel 7,4 5,4 12,3 10,0 -4,8
Toplam 6,8 4,3 11,8 9,7 -5,0
Kamu 8,8 7,9 25,5 -9,2 -10,2
Özel 10,4 14,4 10,9 2,6 11,3
Toplam 9,0 12,2 10,9 0,4 9,3
Kamu -7,1 - 5,3 -81,5
-Özel 15,3 11,6 16,0 43,9 -17,2
Toplam 15,2 11,6 16,0 43,0 -17,2
Kamu 9,6 20,6 2,9 16,1 -3,4
Özel 32,3 66,1 -8,4 8,1 105,3
Toplam 10,7 23,1 1,4 15,7 3,9
Kamu 4,1 9,2 -0,5 7,8 1,1
Özel 7,0 7,4 9,6 5,9 0,5
Toplam 5,8 7,8 6,2 6,3 0,1
Kamu 10,4 13,8 -7,5 27,0 29,2
Özel 7,9 6,1 10,7 5,6 7,1
Toplam 6,9 9,1 3,9 6,4 10,8
Kamu -4,8 1,5 1,5 -10,1 -27,5
Özel 6,2 3,8 11,9 6,2 -4,1
Toplam 5,7 3,5 11,1 5,7 -4,6
Kamu 9,8 -6,3 8,6 4,1 52,8
Özel 6,3 6,6 9,8 5,4 -2,2
Toplam 5,0 1,5 9,4 4,0 1,4
Kamu 14,9 -4,5 37,8 12,8 -4,8
Özel 7,1 5,2 11,9 9,7 -5,5
Toplam 6,5 3,9 11,4 9,7 -5,6
Kamu 10,5 12,8 27,6 -12,5 -8,8
Özel 9,8 14,8 10,1 0,1 12,0
Toplam 8,7 13,2 10,3 -2,3 10,3
Kamu -7,1 - 5,3 -81,5
-Özel 14,5 8,3 17,7 45,3 -22,5
Toplam 14,3 8,3 17,7 44,3 -22,5
Kamu 8,7 20,4 1,4 15,5 -3,9
TürkiyeGeleneksel Sanayi Mekanları
Toplam
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat
Sınıflandırılmamış Ürünler
Diğer
Toplam
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat
Sınıflandırılmamış Ürünler
Tablo 21b : Bölge İçinde Sektör Gruplarına Göre İmalat Sanayinde Katma Değerin Büyüme Hızı (%), Dönem Ortalamaları
Bölge
grubu Sektör grubu
1981-2001 Finansal serbestleşme süreci
1981-1986 Ticaret liberalizasyonu
1987-1994 Finansal serbestleşme ve kriz
1995-1998 Kriz sonrası uyum
1999-2001 IMF ve kriz
Kamu 2,2 -4,2 10,3 -7,5 6,0
Özel 11,8 10,3 15,8 14,7 0,0
Toplam 9,4 5,1 14,5 12,4 0,3
Kamu 6,5 -7,4 21,5 -9,5 15,8
Özel 11,9 10,3 14,4 21,0 -3,8
Toplam 7,9 -1,1 15,7 12,4 -1,0
Kamu -2,0 4,3 0,0 4,0 -28,2
Özel 13,3 6,1 20,2 16,9 4,7
Toplam 11,3 5,4 16,1 16,2 4,0
Kamu 4,9 -3,0 7,4 29,0 -17,8
Özel 12,1 24,9 11,2 5,9 -2,9
Toplam 9,8 18,4 10,0 6,9 -4,0
Kamu 9,0 11,9 9,2 -8,6 25,8
Özel 11,2 9,7 16,1 13,6 -2,0
Toplam 10,4 9,9 14,8 11,4 -1,5
Kamu 17,5 - 28,6 0,4 14,1
Özel 52,6 136,4 29,1 14,3 -1,1
Toplam 52,6 136,4 29,0 14,2 -1,0
Özel 3,8 - -2,3 21,9
-Toplam 9,0 7,9 -0,7 12,7 32,9
Özel 1,0 -2,9 29,9 - -36,6
Toplam 1,0 -2,9 29,9 - -36,6
Kamu 3,7 17,1 -3,1 5,4 -7,2
Özel 13,0 9,9 20,6 5,4 9,5
Toplam 5,2 16,1 0,9 2,1 -0,8
Kamu 7,0 19,1 -0,2 3,5 6,5
Özel 11,1 6,3 17,5 17,4 -4,5
Toplam 6,0 16,8 0,3 2,7 4,0
Kamu -4,7 11,2 2,5 -22,7 -31,8
Özel 18,3 15,8 28,7 3,1 15,9
Toplam 8,9 10,6 13,4 -4,2 11,0
Kamu -7,3 -82,2 30,4 36,8 8,0
Özel 12,8 19,3 0,7 26,0 14,6
Toplam 26,3 22,5 33,6 34,6 5,9
Kamu 16,6 26,8 8,1 20,9 12,8
Özel 10,7 24,1 0,9 8,8 17,2
Toplam 21,3 56,2 2,3 11,8 14,6
Kamu -42,9 -58,1 10,9 -63,1 -193,8
Özel 8,7 38,8 -4,7 -18,6 -15,3
Toplam -46,3 -108,4 35,6 -142,5 -12,3
Özel - - - -
-Toplam - - - -
-Kamu 46,6 144,9 -19,5 59,1 -64,1
Özel - - - -
-Toplam 46,7 145,0 -19,5 59,1 -64,1
Yeni Gelişen Sanayi MekanlarıAz Gelişmiş Sanayi Mekanları
Toplam Toplam
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat Sınıflandırılmamış
Ürünler Diğer
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat Sınıflandırılmamış
Ürünler
Diğer
Tablo 21c : Bölge İçinde Sektör Gruplarına Göre İmalat Sanayinde Katma Değerin Büyüme Hızı (%), Dönem Ortalamaları
Bölge
grubu Sektör grubu
1981-2001 Finansal serbestleşme süreci
1981-1986 Ticaret liberalizasyonu
1987-1994 Finansal serbestleşme ve kriz
1995-1998 Kriz sonrası uyum
1999-2001 IMF ve kriz
Kamu 6,3 2,5 9,6 12,8 -3,9
Özel 9,3 8,5 12,4 14,3 -3,9
Toplam 7,2 4,6 10,8 12,8 -4,3
Kamu 9,4 3,4 3,5 30,4 8,9
Özel 6,4 7,3 9,5 11,5 -10,2
Toplam 6,2 4,0 5,6 15,9 -0,5
Kamu 1,5 0,7 -6,0 13,9 6,8
Özel 8,6 8,4 11,2 13,6 -4,6
Toplam 5,6 5,3 6,9 11,4 -4,7
Kamu 39,7 65,9 32,6 64,6 -27,1
Özel 19,7 36,1 21,0 17,8 -13,8
Toplam 14,6 28,6 18,5 11,8 -19,7
Kamu 29,1 7,2 58,5 19,3 7,8
Özel 11,8 2,4 19,4 13,9 7,4
Toplam 12,3 2,5 25,3 13,8 -4,7
Kamu 21,6 19,3 28,8 34,9 -10,3
Özel 37,8 -11,4 36,2 112,7 40,8
Toplam 21,1 4,6 20,7 43,9 25,2
Özel 19,2 11,4 33,3 13,2 -5,1
Toplam 19,2 11,4 33,3 13,2 -5,1
Kamu 12,7 - 12,5 21,5 1,2
Özel - - - -
-Toplam 12,8 - 12,5 21,5 1,6
Diğer Mekanlar
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Toplam
Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat
Yüksek Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Sınıflandırılmamış
Ürünler
Diğer
Tablo 22a : Bölge İçinde Sektör Gruplarına Göre İmalat Sanayinde Katma Değerin Payı (%), Dönem Ortalamaları
Bölge
grubu Sektör grubu
1980-2001 Finansal serbestleşme süreci
1980-1986 Ticaret liberalizasyonu
1987-1994 Finansal serbestleşme ve kriz
1995-1998 Kriz sonrası uyum
1999-2001 IMF ve kriz
Kamu 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Özel 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kamu 24,8 29,4 26,2 14,7 24,2
Özel 15,8 16,1 15,1 16,2 16,8
Toplam 19,0 21,5 18,5 15,8 18,4
Kamu 7,0 9,6 8,2 3,9 1,8
Özel 29,6 29,6 29,0 30,8 29,7
Toplam 22,7 21,3 22,7 24,4 23,4
Kamu 11,5 12,7 11,7 11,4 8,0
Özel 14,5 15,0 15,3 13,5 12,2
Toplam 13,5 14,1 14,2 13,0 11,3
Kamu 2,9 3,5 3,1 2,5 1,6
Özel 24,3 24,4 24,2 25,2 23,4
Toplam 17,6 15,8 17,8 19,9 18,5
Kamu 6,2 4,3 7,7 8,1 3,9
Özel 13,6 11,9 14,9 12,8 15,2
Toplam 11,3 8,8 12,7 11,7 12,7
Kamu 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Özel 0,6 0,5 0,5 0,9 0,5
Toplam 0,4 0,3 0,3 0,7 0,4
Kamu 47,6 40,5 43,1 59,4 60,5
Özel 1,6 2,5 1,1 0,7 2,2
Toplam 15,5 18,2 13,7 14,5 15,4
Kamu 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Özel 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kamu 16,6 22,2 17,3 7,2 14,1
Özel 13,6 13,6 13,0 13,5 15,3
Toplam 14,8 17,0 14,3 12,0 15,1
Kamu 3,9 5,0 4,6 2,5 1,4
Özel 26,7 27,4 26,7 27,6 24,4
Toplam 19,9 18,5 20,5 21,7 19,4
Kamu 11,1 13,6 11,0 10,3 6,2
Özel 13,8 15,1 14,0 12,5 11,8
Toplam 13,0 14,5 13,1 12,0 10,6
Kamu 2,1 3,2 2,1 1,2 1,0
Özel 27,5 27,1 27,1 29,5 27,2
Toplam 20,0 17,6 20,1 22,8 21,5
Kamu 7,5 4,8 9,8 9,9 4,4
Özel 15,7 13,4 17,4 14,8 17,7
Toplam 13,2 10,0 15,3 13,7 14,8
Kamu 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Özel 0,6 0,5 0,5 1,1 0,5
Toplam 0,5 0,3 0,4 0,9 0,4
Kamu 58,8 51,2 55,1 68,9 72,8
Özel 2,1 3,0 1,4 0,9 3,1
Toplam 18,6 22,2 16,3 17,0 18,3
Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat
Sınıflandırılmamış Ürünler
Diğer Toplam
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat
Sınıflandırılmamış Ürünler
Diğer Toplam
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat
TürkiyeGeleneksel Sanayi Mekanları
Tablo 22b : Bölge İçinde Sektör Gruplarına Göre İmalat Sanayinde Katma Değerin Payı (%), Dönem Ortalamaları
Bölge
grubu Sektör grubu
1980-2001 Finansal serbestleşme süreci
1980-1986 Ticaret liberalizasyonu
1987-1994 Finansal serbestleşme ve kriz
1995-1998 Kriz sonrası uyum
1999-2001 IMF ve kriz
Kamu 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Özel 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kamu 56,2 45,1 57,9 59,1 73,9
Özel 23,1 25,2 21,4 24,3 20,9
Toplam 28,1 31,4 27,4 27,1 24,0
Kamu 24,1 36,3 23,5 17,4 6,0
Özel 36,2 34,3 35,2 37,2 42,1
Toplam 35,0 34,2 33,4 35,6 40,0
Kamu 8,4 8,7 7,2 9,2 10,3
Özel 15,7 18,2 17,1 12,3 10,8
Toplam 14,3 15,8 15,4 12,0 10,7
Kamu 11,0 9,8 11,3 13,9 9,5
Özel 17,4 16,2 18,0 18,8 16,5
Toplam 16,2 14,1 16,9 18,5 16,1
Kamu 0,2 0,0 0,2 0,3 0,4
Özel 7,2 5,3 8,1 7,1 9,0
Toplam 6,1 3,9 6,8 6,6 8,5
Özel 0,4 0,6 0,1 0,2 0,6
Toplam 0,3 0,5 0,1 0,2 0,6
Özel 0,1 0,2 0,1 0,0 0,1
Toplam 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1
Kamu 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Özel 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kamu 66,8 65,8 63,5 61,5 85,0
Özel 23,9 25,8 24,6 21,5 20,4
Toplam 55,4 61,2 55,0 44,5 57,3
Kamu 16,4 15,9 23,3 13,7 3,0
Özel 63,1 57,3 61,3 71,0 70,8
Toplam 29,5 20,9 31,8 38,1 32,2
Kamu 7,6 0,2 6,7 21,8 8,4
Özel 2,6 4,1 2,4 1,1 1,3
Toplam 5,3 0,6 5,6 13,1 5,4
Kamu 1,6 0,6 1,2 2,9 3,6
Özel 9,0 9,8 10,6 5,8 7,0
Toplam 3,0 1,6 2,8 4,1 5,0
Kamu 0,2 0,3 0,2 0,1 0,0
Özel 1,5 3,0 1,0 0,5 0,4
Toplam 0,4 0,6 0,3 0,3 0,2
Özel 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Toplam 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Kamu 7,3 17,2 5,1 0,0 0,0
Yüksek Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Sınıflandırılmamış
Ürünler Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Toplam Toplam
Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Yüksek Nitelikli ve
Teknoloji Yoğun İmalat Sınıflandırılmamış
Ürünler
Diğer
Yeni Gelişen Sanayi MekanlarıAz Gelişmiş Sanayi Mekanları
Geleneksel sanayi mekanları, toplam Türkiye yapısının aynısını sergilemektedir. Orta nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü grubu katma değeri bu mekanlarda en yüksek paya (%27,5) sahiptir. Bunu %26,7 ile işgücü yoğun ve kaynak bazlı imalat sanayi sektörü grubu, %15,7 ile yüksek nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü grubu, %13,8 ile düşük nitelikli ve teknoloji yoğun imalat sanayi sektörü grubu gelmektedir. Aynı mekanda kamu sektörünün katma değer payı ortalama olarak %58,8 ile en yüksek diğer grubunda bulunmaktadır.
Tablo 22c : Bölge İçinde Sektör Gruplarına Göre İmalat Sanayinde Katma Değerin Payı (%), Dönem Ortalamaları
Bölge
grubu Sektör grubu
1980-2001 Finansal serbestleşme süreci
1980-1986 Ticaret liberalizasyonu
1987-1994 Finansal serbestleşme ve kriz
1995-1998 Kriz sonrası uyum
1999-2001 IMF ve kriz
Kamu 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Özel 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kamu 38,9 49,4 38,9 23,5 34,9
Özel 25,6 31,7 25,7 19,7 18,9
Toplam 32,4 41,2 32,6 21,3 26,0
Kamu 13,7 25,2 13,0 3,9 2,0
Özel 42,8 48,8 39,7 39,9 40,8
Toplam 28,7 35,9 26,0 25,4 23,4
Kamu 15,8 15,7 18,3 13,8 11,7
Özel 20,3 10,1 27,1 24,9 19,7
Toplam 18,3 13,3 22,3 20,5 16,2
Kamu 4,0 4,1 4,7 4,2 1,6
Özel 6,3 5,9 5,5 6,6 9,2
Toplam 5,2 4,8 5,1 5,6 5,8
Kamu 4,5 5,6 3,7 4,8 3,7
Özel 4,8 3,4 1,7 8,7 10,9
Toplam 4,8 4,7 2,7 7,1 7,7
Özel 0,2 0,1 0,3 0,3 0,3
Toplam 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2
Kamu 23,2 0,0 21,5 49,8 46,1
Özel 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1
Toplam 10,5 0,0 11,2 19,9 20,7
Orta Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat
Yüksek Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Sınıflandırılmamış
Ürünler
Diğer Birincil Mallar
İşgücü Yoğun ve Kaynak Bazlı İmalat
Düşük Nitelikli ve Teknoloji Yoğun
İmalat Toplam
Diğer Mekanlar
Yeni gelişen sanayi mekanlarında, özel sektörde en yüksek katma değer payına (%36,2) işgücü yoğun ve kaynak bazlı imalat sanayi sektörü grubu sahiptir.
Bu mekanlarda kamu sektörünün %56,2 ile en fazla üretim yaptığı imalat grubu birincil mallardır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE DIŞ TİCARETİN YAPISI VE GELİŞİMİ
EK-14’de UNCTAD’ın yapmış olduğu Uluslararası Standard Ticaret Sınıflaması (STIC) Rev.2’ye göre 3 dijitli düzeyde 225 ticareti yapılan mal listesi yer almaktadır. Mallar, değişik nitelikli, teknoloji ve sermaye yoğun ve ölçek niteliklerine göre yedi sektör kategorisinde gruplandırılmıştır. Bu gruplar, birincil mallar (A), işgücü yoğun ve kaynak bazlı imalat (B), düşük nitelikli ve teknoloji yoğun imalat (C), orta nitelikli ve teknoloji yoğun imalat (D), yüksek nitelikli ve teknoloji yoğun imalat (E), sınıflandırılmamış ticaret (F), diğer (G) olarak sıralanmaktadır. Diğer taraftan çalışmadaki ülke grupları Köse ve Öncü (2003) ve Köse ve Baykan (2003) çalışmalarındaki tasnife sadık kalınarak oluşturulmuş ve 1980 sonrası mal ticaretini kapsayan dış ticaret verileri SAS (Statistical Analysis System) programı kullanılarak ülke ve mal gruplarına göre toplulaştırılmıştır.
3.1. 1980 Sonrası Dünyada ve Türkiye’de Dış Ticaret Politikaları
Akyüz’ün 2005 yılında yazdığı makalede gelişmekte olan ülkelerin büyümesi için global ekonomiye hızlı ve tam entegrasyon inancı son 20 yıldaki kalkınma ekonomilerinde temel kavram olmuştur.
Buna göre ticaret liberalizasyonu gelişmekte olan ülkelere tavsiye edilen politikaların başında gelmektedir. Uluslararası ticarete açılma ve bu ülkelerin uluslararası iş bölümüne katılımlarının hızını ve modelini değiştireceği tahmin edilmektedir. Böylece bu ülkelerin ödemeler dengesi problemlerini çözecek, teknik
ve ekonomik ilerlemeyi sağlayacak ve sanayileşmiş ülkeleri yakalamaları sağlanacaktır.
1980’lerin ortalarında Latin Amerika ve Afrika’daki gelişmekte olan ülkelerde bu politikalar egemen olmuştur. Aynı liberalizasyon politikaları Asya ülkelerinde de uygulanmasına rağmen , bu ülkelerde sürdürülmesi daha değişik yöntemle olmuştur. Bir çok gelişmekte olan ülkelerin karşılaştığı temel politika sorunu geniş ve güçlü sanayi temelinin nasıl kurulacağıdır. Üretimde bağımlı ürünlerden ve birincil malların ihracatından sanayi mallarına kayma, uluslararası iş bölümüne daha etkili katılım araçları ile yapılmaktadır. İmalatçılar, ihracat kazançlarında sadece hızlı verimlilik artışı ve üretim büyümesiyle değil aynı zamanda hacim arttıkça fiyat dengelerinin aynı kalmasını da beklerler. Yine, birçok gelişmekte olan ülke son yirmi yılda dünya ticaretinde hızla artan teknoloji yoğun imalat sanayi ürünleri ihracatına geçişte başarılı gözükmektedir. Bununla birlikte birçok ülkede de durum aynı değildir. İthalatın hızlı liberalizasyonu doğrultusunda içe dönük büyümeden dışa dönük büyümeye geçen ülkeler, imalat ürünleri ihracatının artmasında yeterince gelişme gösterememiştir. İthalat dalgalanmalarıyla ve ticaret açıklarıyla karşı karşıya kalmışlardır.
Gelişmekte olan ülkelerin imalat sanayi ihracatındaki artışın büyük bir kısmı Doğu Asya ve merkezi Amerika’daki ülkelerde yoğunlaşmıştır. Bu gelişme çok uluslu şirketler tarafından organize edilen uluslararası üretim ağında işgücü yoğun süreçlerdeki bu ülkelerin katılımı sonucunda ortaya çıkmıştır. Kore ve Tayvan hariç, gelişmekte olan ülkelerin ihracatı hala verimlilik artışının sınırlı olduğu doğal
kaynakların ve vasıfsız ya da yarı vasıflı işgücünün kullandığı ürünlerde yoğunlaşmaktadır.
Türkiye’nin dış ticaret yapısına bakıldığında 1980 yılından önce korumacı ve ithal ikameci politikaların uygulandığı görülmektedir. 1980 yılından sonra ise dış ticarette dışa açık liberal bir politika izlenmiş ve ekonomik gelişme politikasını ihracat temelli büyüme olarak değiştirmiştir. İhracatı geliştirici ve teşvik edici politikalara önem verilmiştir. Bunun için parasal teşviklerden, ihracat kredilerinden, yatırım teşvik tedbirlerinden yararlanılmıştır. İthalat kuralları ve miktar kısıtlamaları kaldırılmıştır. Devlet müdahaleleri minimal düzeye indirilmiştir. Bu politikalar, İhracat Rejim Kararları ile düzenlenmektedir. Bu kararla; ihracatın desteklenmesi, yasaklanması, izne bağlanması ve ihracat şekilleri gibi konuların çerçevesi belirlenmektedir. Bu politikalarda özellikle sanayi ürünlerine ağırlık verilmektedir.
İthalat ise 1980’de hazırlanan ithalat rejimi ile daha liberal bir hale getirilmiştir (Dinler, 1993, Seyitoğlu, 1998).
Bu politikalar çerçevesinde Türkiye’nin dış ticaret dengesi ihracattan çok ithalattaki değişimlere bağlı gözükmektedir. Şekil 42‘de görüldüğü üzere, ihracattaki gelişim daha düz bir trend sergilerken ithalatta daha fazla inişler ve çıkışlar bulunmaktadır. İhracattaki sıçramalar, özellikle ekonomik krizlerin meydana geldiği yıllardaki devalüasyonlar sonucunda meydana gelmiştir.
1980-1989 yıllarında ihracat artışları ithalat artışlarının üstünde yer almıştır.
Bu dönemde ortalama olarak ihracat %19,3 artarken ithalat ise %13,1 oranında artmıştır. 1990-1995 yılları arasındaki ihracat artışının ilk nedeni AB’nin ithalat talebindeki önemli artışıdır. Ayrıca 1994’deki krizden sonraki ekonomik program bu gelişmenin üzerinde önemli bir etkiye sahip olmuştur. Bundan başka 1994’deki devalüasyon Türk ihracatının rekabetini artırılmasını sağlamıştır. 1997 ve 1998’deki Asya ülkelerindeki ve Rusya’daki ekonomik krizlerden Türkiye ihracatı da etkilenmiş ve düşük düzeyde artış göstermiştir. 2000 yılından sonra ise Türkiye’nin ihracatındaki büyüme oranı hızlanmıştır (DTM, internet).
2001 krizinden sonra iç talebin daralması ve devalüasyonların sonucunda dışarıdaki rekabetinin artmasıyla Türkiye ihracatı yeniden artış trendine girmiştir.
2005 yılında ise dünya talebindeki artışın azalması, özelliklerinin Çin’in fazla ihracat arzının dünya fiyatlarını düşürmesi ve dolayısıyla rekabetin artması ihracatın yavaş artışına neden olmuştur.
Şekil 42 : Türkiye'nin İhracat ve İthalat Gelişimi, 1980-2005
0 20000000 40000000 60000000 80000000 100000000 120000000 140000000
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
(Bin dolar)
İthalat İhracat