Mxdumqulu Fraqi tarix boyu glib keçmi n böyük türkmn airidir. Onun türkmn dbiyyat tarixindki yerini ve mövqeyini bir cüml il bel sciyylndirmk olar: Bayron ingilis, Dante italyan, Pukin rus dbiyyat üçün ndirs, Mx-dumqulu da türkmn dbiyyat üçün odur. Böyük türkoloq Barthold yazmdr ki, tarixd hl heç bir türk airi öz xalq
arasnda Mxdumqulu qdr populyar olmam, onun qdr se-vilmmi, oxunmam v zbrlnmmidir.
Mxdumqulu Fraqi 1733-cü ild Türkmnistann trk vilaytind Kümbzhovuzun rqindki Hacqovan adl yerd, baqa bir mlumata gör, Qzlbayr (indiki arlavuq) obasnda türkmn dbiyyatnn klassiki Dövltmmmd Azadinin ail-sind dünyaya glmidir. O, vvlc qonu knddki dris Baba mktbind, daha sonra Buxaradak mhur Göylta v Xiv-dki irqazi mdrslrind oxumu, bada Quran olmaqla ila-hiyyat elmini, hnds, hesab, nücum, tarix, corafiya v digr fnlri drindn öyrnmi, dbiyyata v dil xüsusi maraq göstrrk rq dbiyyat klassiklrini ciddi mütali etmi, Xoca hmd Ysvi, Füzuli, Nvai, Nsimi, Hac Bkta Vli, Yunus mr, Nizami, Hafiz, Xyyam, Cami, Dhlvi kimi air-lrin yaradcln mnimsmi, rqin böyük alimair-lrindn Frabinin, Biruninin, ibn Sinann, l-Xarzminin, Mnsur Hl-lacn, Qzalinin, Zmxrinin, Niminin, Byazid Bistaminin v baqalarnn elmi-flsfi irsi il tan olmu, caatay, rb v
fars dillrin mükmml kild yiylnmidir. Mxdumqulu Buxarada nqibndi ordenin ciddi maraq göstrmi, bu orde-nin eyxi Bhaddin Nqibndiorde-nin yaratd sufi mktbiorde-nin güclü tsirin mruz qalm, eyxin «Dilin yar iln, lin kar
iln olsun» üarn öz hyatnn v sntinin sas kredosu, ma-yas v mnas kimi qbul etmidir.
Mxdumqulunun xsi hyat facilrl keçmidir. Ab-dulla adl qarda hans sbbdns ata yurdunu trk etmi, 1754-cü ild üç ail üzvü – bacs Xanmnli, kiçik qarda Ca-nsn v onun arvad Bayram eyni günd dünyadan köçmü, bu drd Mxdumqulunu, atas Azadini v anasn drin kdr
qrq etmidir. Üstlik, airin iki uann ikisi d kiçik yala-rnda ölmü, çran yandracaq baqa övlad olmadndan Mxdumqulu bir ata v insan kimi bunu böyük ürk ars il
qarlamdr. air gnc yalarndan etibarn syaht çxaraq bütün Türkmnistan, Orta Asiyan, ran v Hindistan gzib dolam, böyük ehtimala gör, Azrbaycanda v Anadoluda da olmudur.
Statistik hesablamalarna gör, airin yaradclnda il-dilmi real corafi, dini-mövhumi mntqlrin, tarixi v fsa-nvi xs adlarnn say 258-dir. Mxdumqulu bir sözün df-lrl ilndiyini nzr alnmaqla ümumn 101 min klmdn istifad etmidir.
Mxdumqulunun sonraki hyat bard dqiq mlumat-lar yoxdur. Onun vfat tarixi d mübahislidir. Bzi aradrma-çlar airin 1783-cü ild, bzilri is 1793-cü, htta 1798-ci ild
vfat etdiyini yazrlar.
Mxdumqulu hr eydn vvl böyük air v istedadl
aqdr. Artq XVII srdn etibarn türk dbiyyatnda divan
dbiyyat il klassik aq yaradcl qovuaraq yeni bir mrhly qdm qoymu, yazl dbiyyatla ifahi dbiyyatn sintezi nticsind air-aq sntkarlar yetmdir. Türkmnis-tanda Mxdumqulu, Azrbaycanda Vaqif, Türkiyd is Ndim bunlarn n parlaq nümayndsi saylr. Saz çalb-çalmamasn-dan, mclislrd çx edib-etmmsindn asl olmayaraq on-larn yaradcl ifahi xalq dbiyyat nnlri üzrind yük-slmi, folklordan bhrlnrk nv-nüma tapm, aq eiri janrlar aparc mövqed olmu, eyni zamanda divan dbiyyat
da öz qüvvtli tsirini qorumudur. Bu tipli sntkarlarn yara-dclnda qoma, grayl, tcnis janrnda yazlm srlrl
brabr qzl, qsid v msnvilr d rast glirik.
Mxdumqulu söz sntin aq kimi qdm qoymu, türkmn v ümumtürk folklorunu drindn mnimsyn v in-kiaf etdirn bir haqq a sviyysin yükslmidir. O, digr haqq aqlar kimi bad içmidir. Üstlik, Mxdumqulu yegan
aqdr ki, onun hyatnda bad içm doqquz df ba vermi-dir. Müqddslr lindn bad içmsi (türkmnc buna «haq-dan içm» deyilir), bunun mkan v zaman, kimlrin itirak
il v n kild ba vermsi airin eirlrind tsvir edilmidir.
Mxdumqulunun yaradclnn sasn v mayasn, heç
übhsiz, mhbbt lirikas tkil edir. Vtnda qeyrtli airin türkmn birliyin sslyn eirlri d az deyil. Öz dövrün gör
mükmml ruhani thsili alan, yetkin rn v irfan sahibi olan Mxdumqulunun dini mzmunlu eirlri d olduqca çoxdur.
Böyük airin dbi irsind ictimai-siyasi mzmunlu eirlr, fl-sfi-didaktik srlr d hmiyytli yer tutur. Bunlardan baqa, Mxdumqulunun müxtlif vsillrl yazd eirlr d (m-sln, vücudnamlr, atasna, qarda Abdullaya hsr etdiyi e-irlr, xsn özünün bana gln facilr haqqnda eirlr) var-dr. Doma xalqna minbir qrlmaz tell bal olan bu böyük sntkar bütün hallarda xalq ruhunun trcüman kimi onun arzu v istklrini, hyatn v taleyini qlm alm, bunu geni po-etik vüst v sonsuz ilhamla, lvan v parlaq boyalarla yerin
yetirmidir. Mxdumqulunun üç srdn bri türkmn dbiy-yatna hakim olmas, yön vermsi v sevilmsinin sirri d mhz bundadr.
Mxdumqulunun yaradcl bütün türk dünyasnda ol-duu kimi, Azrbaycanda da hmi sevilmidir. Müxtlif dövrlrd mtbuatda onun eirlrindn nümunlr çap olun-mu, haqqnda yazlar qlm alnm, yaradcl haqqnda dissertasiya yazlmdr.
Vaxtil nr olunmu «Klassik türkmn eiri» kitabnda
(Bak, 1983, 239 s.) v Fxrddin liyevin trtib v trcüm et-diyi «Türkmn nmlri» (Bak, 1989, 180 s.) kitabnda Mxdumqulunun bir sra eirlri verilmidir. 1984-cü ild is
airin 250 illiyi münasibtil «Qm seli» adl eirlr kitab bu-raxlmdr. smayl Vliyevin trtib v trcüm etdiyi bu kiçik-hcmli kitabda böyük sntkarn 102 eiri öz ksini tapmdr.
Firuz Aayevann trtib etdiyi «eirlr» kitabnda (Bak, 2006, 160 s.) is Mxdumqulunun 156 eiri toplanmdr. Sovet dövründ nr olunan bu kitablarda Mxdumqulunun dini mz-munlu eirlrindn heç bir nümun verilmmidir. Sovet döv-ründ Türkmnistanda da airin dini-ruhani eirlrini çap etmk mümkün olmam, onlarn üstündn sükutla keçilmidir. Ona gör d müstqillik dövründ Mxdumqulunun kitablarndan birini «Bala bizi» adyla çap edn nairlr (bu, airin n mhur dini eirlrindn birinin addr) hmin çatmazl da aradan qaldrm, ulu sntkardan bir növ üzr istmilr.
2010-cu ild bu stirlrin müllifi trfindn Mxdum-qulunun «Seçilmi srlri» (448 s.) türkmnc orijinalndan trcüm olunmu v Ankarada TürkSOY xttil nr edilmi-dir. Hmin kitabda airin 400- yaxn eiri verilmiedilmi-dir. Bu nr d hcm mhdudluu üzündn Mxdumqulunun yaradcln
tam kild hat etmir. Burada onun eirlrinin txminn ya-rs toplanmdr.
Türkmn airlrindn biri Mxdumqulu haqqnda obrazl
kild bel demidir: «Xalqn sönmz çra Ulu ustad Fra-qi». Bu, olduqca isabtli bnztmdir. Mxdumqulu türkmnlr üçün o qdr böyük hmiyyt ksb edir ki, onlar bir eyi daha dolun kild ifad v izah etmk üçün Fraqidn bir eir par-çasn misal gtirirlr. Bu mnada Türkmnistan Dövlt Uni-versitetin, EA-nn Dil v dbiyyat nstituna, bir sra müssi-s v mrkz dahi airin adn verilmsi heç d bs deyil.
Türkmnistannn beynlxalq miqyasda veriln dövlt mükafat-larndan biri is «Xalqara Mxdumqulu Bayra» adlanr.
TÜRKMNN
Ceyhun il bhri-Xzr aras, Çöl üstündn sr yeli türkmnim.
Gül-qönçsi - qara gözüm qaras, Qara dadan enr seli türkmnim.
Haqq ry verib, vardr onun sayas, Oynaar çölünd nri, mayas, Rngbrng gül açar yal yaylas, Qrq olmu reyhana çölü türkmnim.
Al-yal bürünüb çxar prisi, Yaylar nbrin xo rayihsi,
Tör, by, asaqqal - yurdun yiysi, Nec gurdur gözl eli türkmnim.
Ol mrdin oludur, mrddir pdri, Korolu qarda, srxodur sri, Dada-düzd qovsa syyadlar, diri- Ala bilmz, yolbars olu, türkmnim.
Bir olub könüllr, ürklr, balar, Ylsa, riyr torpaqlar-dalar, Biib bir süfrd yeyils alar, Çiçklnr ol iqbal türkmnim.
Könül havalanar ata çxanda, Dalar lala dönr qya baxanda, Bal gtirr, coub drya axanda, Bnd saxlamaz, gls seli türkmnim.
Qafil olmaz, döyü günü xar olmaz, Qara, qüvvt giriftar olmaz,
Bülbüldn ayrlb, solub zar olmaz, Daim nbr saçar gülü türkmnim.
Tirlr qardadr, uru yardr, qballar trs glmz, haqqn nurudur, Mrdlr ata mins, sava sardr, Qsbkara yürür yolu türkmnim.
Srxo olub çxar, ciyr dalanmaz, Dalar sndrar, yolu balanmaz, Gözüm dalda qalsa, könül ylnmz, Mxdumqulu, sözün çal türkmnim.
GÖZL «RQAZ»
Mkan tutub, üç il yedim duzunu, Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Ötürdüm qn, novruz-yazn,
Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Haqqdan biz buyruq, baldr belim, Snd tlim ald, açld dilim,
Glsin deyib gözlr ol grkz ilim, Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Seçrm indi mn a-qaran, Dost, rqib, qarda, haqq, yaran, Oxudm, götürdüm kitap, Quran, Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Alm qsa idi, kasam qaynad, Üryim atland, könlüm oynad, ...
Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Cogun üryimd mövç vurar, yatmaz, Qaynar, qzblnr, heç laya batmaz, Elm-tlim alan sni unutmaz,
Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Peyman dolmaz, glsk taqt yetmyn, Pünhan zahir qlmaz aqil getmyn, Badi-pay atlanb, seyran etmyn Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Quma girsm, qvvas kimi üzrm, Bihsrt dolanb, biqm gzrm,
Dhan içr balü zban zrm,
Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Kamil olub, mn srncam qlmam, Müfiqimdn, ol pdrdn qalmam, Kbmdn ayrlb, cüda olmuam, Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Sram gözlyib kamana düdüm,
Leysan tökdü yaman, qaynadm-codum, Xo qal, bu gün Ceyhun çayn adm, Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
Mxdumqulu yb könül vfasn, Tzim etdi, kim çkmidi cfasn, Heç zaman unutmaz qzl qapsn, Gedr oldum, xo qal, gözl «irqazi».
SEYRAN ÇND
Ey yaranlar, müslmanlar, Bir gec seyran içind, Otuz iki kii gördüm Ol ahi-mrdan içind.
Olara verdim salam, Sordular salq klam,
eyxü seyyid Mövla Cami, Ol yeddi sultan içind.
Sultan Veys Phlivani, Hkim Ata Süleymani, Xoca Yusif Hmdani Ol ahi-Knan içind.
Türküstan yiysi srvr, mam Kazm, imam Cfr, Yhya il Nuh peymbr, Byazid sultan içind.
Gözl pirlr, gözl yarlar, Çkdilr bu yolda zarlar, mam Rza ahi-pirlr, Neç gözl can içind.
Mxdumqulu, sirrim çoxdur, Mn neylyim, açan yoxdur, Ölmk haq, dirilmk haqdr, Oxudum Quran içind.
DÖNDÜ
Üzü mahi-tabanm, Gün kimi ay döndü, Çrx oldu nrdivanm, Göy pay-pay döndü.
Bir gün aiq ux oldu, Qm-qüsssi yox oldu, Hr kirpiyin ox oldu, Qalarn yay döndü.
A saldn oda, Qoydun getdin burada, Günorta verdin vd, Vaxt keçdi, say döndü.
Can qalmad bdnd, Yanaram ah ednd, Gözüm glib-gednd, Hr günüm ay döndü.
Min sevdam var, bir bam, Qoydum elim, qardam, Alamaqdan göz yam Coun bir çay döndü.
Yarn könlü ça oldu, Aiqlr dusta oldu, Dalda yerim da oldu, Düz yerim qaya döndü.
strm günd-günd, Alaram tünd-tünd,
Hr zülfün bir bnd, Hu saya-saya döndü.
Dal-budaqlar yildi, Köçdü bülbül, dald, Axar sular souldu, Çöl yerlr çay döndü.
Drman olmaz laca, Zad vermzlr möhtaca, Baylar döndü qllaca, Fqirlr baya döndü.
Mxdumqulu, gznd, Hlb, Qeysr düzünd, Gözl yarn izind
Ömrümüz zay döndü.