• Sonuç bulunamadı

Kentsel Toprak Rantının Kamuya Kazandırılmasına İlişkin Akçal Araçlar

49

uygulamak olmakla birlikte, Türkiye toprak politikaları bakımından başarılı değildir.

Şehirciliğimiz, imar planı uygulamalarımız, belediyelerin bir rant aktarma ve paylaşma aygıtı durumuna dönüşmüştür. Kentlerimizin bu hale gelmesi, bir beton yığını durumuna girmesi toprak rantının yağmalanması yüzündendir.137

2. Kentsel Toprak Rantının Kamuya Kazandırılmasına İlişkin Akçal

50

Kentsel toprak politikasının akçal araçları dendiğinde, toprak kullanılışına kamu tarafından istenilen yönün ve kullanılış biçiminin verilmesinde, vergi yolundan yararlanılması anlaşılır.139

Toprak rantının vergilendirilmesi konusundaki analizler Henry George’nin savunduğu

“tek vergi düşüncesi”ne dayanır. Topraktan sağlanan rantın tamamının vergilendirilmesi ilkesini içeren bu düşüncenin temelinde, doğada hazır bulunan bütün toprakların aynı özelliklere sahip olduğu ve yalnızca bir amaçla (zirai üretim amacıyla) kullanıldığı varsayımı bulunmaktadır. Bu koşullar altında rant, değişken piyasa talebi ile sabit olan ve üretimde kullanılan toprak miktarını belirleyen arz eğrisinin dengeye geldiği noktada ortaya çıkacaktır. Piyasadaki talep ve ödenen rantın miktarı dikkate alınmaksızın hep aynı miktardaki toprak kullanıma hazır olarak tutulacaktır. Diğer taraftan, talepteki yükseliş rant gelirlerini de artıracak, üretime arz edilen toprak miktarı değişmeyeceğinden ortaya çıkacak rantın tümü vergilendirilebilecektir. Çelik’e göre, gündelik hayatta konunun bu kadar basit bir varsayımla somutlaştırılması oldukça zordur.140

Toprağın vergilendirilmesinde; eşitlik, etkinlik ve çevrenin korunması gibi çeşitli argümanlar gerekçe gösterilmiştir. Eşitlik argümanına göre, toprağın değeri büyük ölçüde mülk sahibinin çabalarından ziyade toplumsal çabaların bir sonucu olduğundan, toplumun, oluşan bu değerin (rantın) vergilendirilmesi suretiyle değer artışından yararlanması gerekir. Toprak vergileri, vergi artışı korkusuyla insanları gayrimenkul almak konusunda caydırıcı bir etkiye sahip olmaları nedeniyle etkindir. Ayrıca, bu vergiler sayesinde kaynaklar daha fazla sosyal/ekonomik getirisi olan alanlara kaydırılabilecektir. Foldvary’e göre, Hong Kong ve Singapur’un başlıca ticaret merkezleri olmalarının sebebi ticaret ve yatırımların vergilendirilmesi yerine kamusal

139 Keleş, 2016, a.g.e. s. 577-579.

140 A. Çelik, “Ranta Dayalı Vergileme”, Vergi Dünyası, Sayı:177, Mayıs 1996, s. 81.

51

hizmetlerin toprak vergileriyle finanse edilmesidir.141 Ancak, bu Hong Kong ve Singapur’un kendine has özelliklerinden kaynaklanan çok istisnai bir durumdur. Pek çok ülkede, kamusal faaliyetlerin yalnızca toprak vergileriyle finanse edilmesi mümkün olmadığından, ticaret ve yatırım vergilerinin tümüyle kaldırılmasından çok mükerrer vergilendirmenin önlenmesi bakımından vergi konularının ayrıştırılması ve daha önce alınan vergilerin sonrakilerden mahsup edilmesi gibi mekanizmalar geliştirilmiştir.

Çeşitli ülke uygulamaları bu konuda başlıca beş araçtan faydalanıldığını göstermektedir.

2.1. Boş Duran Arsaların Vergilendirilmesi

Boş duran arsaların vergilendirilmesi, bunların artan nüfusun kentsel ihtiyaçlarının karşılanmasına yöneltilmesini sağlar. Böyle bir vergiyle karşılaşan arsa sahibi, ya o arsa üzerinde yapı yapmaya ya da yapı yapacak olanlara arsasını satmaya zorlanmış olur.

Birçok ülkede, boş duran arsalar vergilendirilir. Taiwan’da, belirlenen sürede boş bekletilmeye devam edilen arsalardan emlak vergisi tutarının 3 ilâ 10 katı arasında değişen bir vergi alınmıştır. Bir Güney Kore yasası ise, üzerindeki yapı, parselin onda birini aşmayan arsaları da vergilendirerek, arsanın yeterince kullanılmamasını önlemek istemektedir. Şili’de, belediyeler, boş arazileri %3 ile %6 arasında değişen bir vergiye konu yapmaktadır. Buna benzer vergiler, Suriye ve Uruguay’da da vardır. 142

2.2. Kent İmarının Yerini ve Türünü Etkileyen Vergi Koyma

Böyle bir vergiyle, bir kentin istenilen yerinde istenilen biçimde bir arazinin kullanım şekli sağlanır. Yoğun olarak yatırım yapılan bölgeler için yüksek oranlı, daha az talep gören bölgeler için ise düşük oranlı vergiler getirilebilir. Fransa’da, kent planına aykırı

141 W. McCluskey, L. C. Lim, P. Davis, Land Value Taxation: An International Overview, School of Built Environment, University of Ulster, 2007, s. 4; Foldvary, a.g.e. s. 18.

142 Keleş, 2016, a.g.e. s. 577.

52

ekleme ve yenilemeler nedeniyle gayrimenkulün değerinde meydana gelen artışın %90’ı imar ve inşaat üstlenicilerinden vergi olarak alınmaktadır. İspanya’da bu oran %8’dir.143

2.3. Gayrimenkulün El Değiştirmesi Durumunda Vergi Alma

Bu verginin amacı, kentsel arsaların gereğinden fazla el değiştirmesini ve fiyatlarının artmasını önlemektir. Böylelikle, bir yandan spekülatörlerin kazançları azaltılırken, diğer yandan arsa satışları üzerinden kamunun pay alması sağlanmaktadır. Ne var ki, spekülatif amaçlarla boş bekletilen arsalar konusunda bu vergi yardımcı olmamakta, eğer oranı çok yüksek ve çok kısa süreler içinde el değiştirmelerle ilgili bulunuyorsa, arsanın verimli kullanılışını da önleyici etkide bulunabilmektedir. Satış fiyatı üzerinden hesaplanan verginin oranı, Ürdün ve Afganistan’da %1, Fransa’da %1.25, Lübnan’da

%3, Almanya’da %5, İspanya’da %7.4’tür. Türkiye’de 1982 yılına kadar, Emlak Alım Vergisi uygulanmıştır. Bugün ise herhangi bir vergi uygulaması olmamakla birlikte, 492 sayılı Harçlar Kanunu uyarınca, arsa ve arazi satışları nedeniyle hem alıcı, hem de satıcıdan binde 40 oranında tapu harcı tahsil edilmektedir.144

2.4. Emlak Vergileri

Emlaktan elde edilen gelirin bir kısmının kamuya kazandırılmasını amaçlayan emlak vergileri bir tür servet vergisidir. Merkezi ve yerel yönetimler bakımından emlak önemli bir gelir kaynağıdır. İngiliz vergi sistemine göre, çalışarak elde edilen gelirle, çalışma ürünü olmayan gelirler arasında bir ayrım yapılmakta, ikincilerden (unearned income)

%40’a kadar varan bir vergi alınmaktadır. Kazanılmamış gelirin konusu, gayrimenkullerden elde edilen gelirdir. Nepal’de, kent toprakları, üzerinden gelir elde edilmesi koşuluyla, %50 oranında vergiye tabidir. Irak ve Ürdün gibi ülkelerde bu oran

%16-17’dir. Türkiye’de Emlak Vergisi Kanunu’na göre, binaların beyan edilen

143 Anılan kaynak, s. 578.

144 Anılan kaynak, s. 578.

53

değerlerinin binde 4’ü bina vergisi olarak alınmakta, kiraya verilen binalarda ise, bu oran binde 6’ya yükselmektedir.145

2.5. Gayrimenkullerin Değerlerindeki Artışın Vergilendirilmesi

Bu verginin konusu, belli bir tarih aralığında gayrimenkulün değerinde ortaya çıkan artışlardır. Örneğin, Taiwan’da 10 yıl içinde, arsanın artan değeri üzerinden %20 ilâ

%80 arasında değişen oranlarda alınan artan oranlı bir vergi uygulaması bulunmaktadır.

Hindistan’da bu yolla toplanan vergi gelirlerinin, arsaların değerlerinde meydana gelen artışların çok altında kaldığının görülmesi üzerine bu uygulamadan vazgeçilmiştir.

Türkiye’de Gayrimenkul Kıymet Artışı Vergisi ile Değerlenme Resmi, gayrimenkullerin değer artışlarından kamunun yararlanmasını sağlamaya yönelik akçal araçlar olarak uzun süre yürürlükte kalmıştır.146 Türkiye’de kentsel toprak rantının vergilendirilmesine ilişkin uygulamaların anlatıldığı bölümde bunlar detaylı bir biçimde ele alınacaktır.