1. KAYIT DIŞI EKONOMİ
1.2. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN TANIMI
Kayıt dışı ekonominin tanımı çok sayıda yazar tarafından yapılmış olmakla birlikte, aşağıda birkaç tanesine yer verilmektedir.
Kayıt dışı ekonomiyi Nevzat Erdağ çok geniş anlamıyla, “bilinen istatistiksel yöntemlerle ölçülemeyen, belgeye dayanmayan, ekonomik hayatı düzenleyen yasa ve yönetmeliklere aykırı olarak gerçekleşen, kanuni defterlere işlenmeyen, gelir elde edilen ve bu özelliklerden dolayı Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) hesaplarını elde etmede kullanılamayan tüm ekonomik faaliyetlerdir”2 şeklinde tanımlamıştır. Kayıt dışı ekonomiyi Ahmet Fazıl Özsoylu “Geleneksel ölçüm teknikleri ile ölçülemeyen, resmi makamlara yansımamış ve belli bir çıkar karşılığında mal ya da hizmet olarak sunulan faaliyetlerin tümünü kapsar” şeklinde tanımlamıştır. Çok boyutlu ve değişik faaliyetleri kapsayan bu olgu, yasalara aykırı olabileceği gibi yasal faaliyetleri de kapsayabilir.3 Vergisel anlamda kayıt dışı ekonomiyi Osman Altuğ, “vergi kaçırma ve vergiden kaçınma güdüsü ile vergi idaresinin bilgi alanı dışında bırakılmış faaliyetlerin bütünüdür”4 diye tanımlamıştır. Bir başka deyiş ile kayıt dışı ekonomi belgelendirilemeyen yani gizlenen ekonomiden oluşmaktadır. Bu gizlemenin bir kısmı vergi, sosyal güvenlik, kamusal düzenlemeler vs.
gibi ek maliyet unsuru oluşumlardan kaçma amacıyla gerçekleşirken, bir diğer kısmı
1 Şafak Ertan Çomaklı, “AB İlerleme Raporları Çerçevesinde Türkiye’deki Vergi Kayıp ve Kaçaklarının Önlenmesine Yönelik Uygulamalar”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 1, 2008, http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/IIBD/article/viewFile/3758/3587, (Erişim:
01.02.2011).
2 Nevzat Erdağ, Kayıt Dışı, 1. Baskı, Cinius Yayınları, İstanbul, 2007, s. 19.
3 Ahmet Fazıl Özsoylu, Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonomi, 1.Baskı, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1996, s.
111.
4 Osman Altuğ, Kayıt Dışı Ekonomi, 2. Baskı, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 1999, s. 3.
5 faaliyetin özünde yasalara aykırılık olduğu içindir.5 Yapılan tanımların ortak özelliği, ekonomik faaliyetlerin devletin bilgisi dışında yapılması, belgeye dayanmaması ve büyüklüğünün hesaplanamamasıdır.
Yukarıdaki tanımlar ışığında kayıt dışı ekonomiyi kısaca tanımlayacak olursak;
yasal ve yasal olmayan ekonomik faaliyetlerin kamu kurum ve kuruluşlarından gizlenmesidir.
Kayıt dışı ekonomik faaliyetler çok çeşitli olup, ekonomiyi düzenleyen yasalara ve yönetmeliklere aykırı olarak gerçekleştirilen, belgeye bağlanmamış, -kanuni defterlere işlenmemiş- ekonomik işlemlerden oluşmaktadır. Örnek olarak; faturasız satışlar, sigortasız işçi çalıştırılması, tefecilik, gecekondu yapımı, otopark kâhyalığı, işportacılık, defin, mevlit, hatim, zekât, evde terzilik, dilencilik, hallaçlık, serbest dişçilik, sınıkçılık, tetikçilik, üfürükçülük, medyumluk, falcılık vb. faaliyetler verilebilir.6 Kayıt dışı olarak yapılan faaliyetler sayılanlardan çok daha fazla olmakla beraber, burada belli başlılarına değinilmiştir.
Kayıt dışı ekonomi yasal ve yasal olmayan faaliyetler ile birlikte çok çeşitli alanları kapsamaktadır. Kayıt dışı ekonomi bünyesinde çeşitli sektörlerden farklı özelliklerde faaliyetler barındırmaktadır. Bu faaliyetlerin bir kısmı parasal işlemlerden oluşurken diğer bir kısmı parasal olmayan işlemlerden oluşmaktadır. Söz konusu faaliyetleri ortak özellikleri nedeniyle birbirlerinden tam olarak ayırmak imkânsız olsa da, bu faaliyetlerin yer aldığı ekonomi kesimleri üç gruba ayrılabilmektedir;7
Beyan dışı ekonomi (unreported economy)
Enformel ekonomi (informal economy)
Yasadışı ekonomi (criminal economy)
Kayıt dışı ekonomik faaliyetler yasal olabileceği gibi yasa dışı faaliyetler de kayıt dışı ekonomik faaliyetler içerisinde yer almaktadır.
5 Neşe Algan, “Türkiye’de Kayıt Dışı Sektör: Boyutları, Etkileri ve Kayıt Dışı Sektörü Küçültme Konusunda Öneriler”, TİSK İşveren Dergisi, Ağustos 2004,
http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1028&id=58, (Erişim:10.04.2011).
6 Altuğ, a.g.e., s.3.
7 Gülay Akgül Yılmaz, “Kayıt Dışı Ekonomi; Ulusal ve Küresel Boyutları ve Dinamiklerinin Analizi”, Türkiye’de Vergi Kayıp ve Kaçakları, Önlenmesi Yolları, 19. Türkiye Maliye Sempozyumu (10-14 Mayıs 2004), Yaklaşım Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 16.
6 Tablo 1: Kayıt Dışı Ekonomik Faaliyetlerin Gruplandırılması
Faaliyetin Çeşidi Parasal İşlemler Parasal Olmayan
İşlemler
Kaynak: Rolf Mirus, Roger S. Smith, “Canada’s Underground Economy: Measurement and Implications,”
in The Underground Economy: Global Evidence of its Size and Impact, (Ed. Owen Lippert and Michael Walker), Fraser Institute, Vancouver, 1997, s. 5 and with additional remarks by Friedrich Schneider, Dominik H. Enste, “Shadow Economies: Size, Causes and Consequences”, Journal of Economic Literature, Vol. XXXVIII, March 2000, s. 79’dan aktaran TCMB, Estimating the Underground Economy in Turkey, (Haz. Fethi Öğünç and Gökhan Yılmaz), September 2000, s. 2, http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/dpaper43.pdf, (Erişim: 26.03.2011).
Tablo 1’de görüldüğü üzere kayıt dışı faaliyetler; yasal olmayan faaliyetler olabileceği gibi yasal faaliyetler de olabilmekte ve parasal işlemlerden oluşabileceği gibi parasal olmayan işlemlerden de oluşabilmektedir. Yasal kayıt dışı parasal işlemler ve parasal olmayan işlemler sonucu ortaya çıkan faaliyetler vergi kaçırma ve vergiden kaçınma şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin gerçekleştirildiği ortamlar değişiklik göstermektedir. Bu faaliyetler cadde üstü bir tezgahta gerçekleştirilebileceği gibi evde,
7 tarlada, ofiste, bir kamyonetin arkasında, fabrikada, ticari piyasada veya bunların bir kaçında kısaca ekonomik faaliyet bulunan her ortamda yürütülebilmektedir.8
Kayıt dışı faaliyetlerin ortak noktası bu tür faaliyetlerin devletten gizlenmeleridir.
Kayıt dışı faaliyetlerin suç oluşturanlarının kayıt altına alınması suç olma özelliklerini ortadan kaldırmayacağından bu tür faaliyetler devletten gizlenmektedir.9 Suç ekonomisi yasadışı mal ve hizmet üretimi sonucu ortaya çıkan kayıt dışı ekonomik faaliyetlerdir. Suç ekonomisinin ayırıcı özelliği faaliyetin yasalara uygun olmaması, faaliyetin tamamen yasak olmasıdır. Kayıt dışı ekonominin diğer çeşitlerinde gelir yasalara aykırı olarak yasadışı bırakılırken, suç ekonomisinde üretim yasalara uymadan yapılmaktadır. Burada yapılan faaliyetler yasadışı olduğundan yasadışı üretim sonucu üretilen gelir de gizlenmek isteneceğinden kayıt dışı olacaktır. Suç oluşturan faaliyetler sonucunda elde edilen ekonomik değerler kayıtlı ekonomi içerisinde de olabilecektir. Suç oluşturan ekonomik faaliyetleri kayıt altına alarak kayıtlı ekonomi ile geçişkenlik meydana gelmektedir. Fakat bu faaliyetlerin kayıt altına alınmasındaki nihai amaç suç ekonomisini kayıt altına almaktan ziyade ortadan kaldırmaktır. Bu nedenle suç ekonomisi ile mücadeleye yönelik olarak alınan önlemler bu tür faaliyetleri tamamen ortadan kaldırmaya yönelik hususları da içermektedir.10
Bazı mükellefler daha az vergi ödemek ya da hiç vergi ödememek amacıyla faaliyetlerinin bir kısmını ya da tamamını kayıt dışında tutmaktadırlar. Bu tür mükellefler hemen hemen her sektörde faaliyet göstermektedirler. Kayıt dışılığın boyutları ise sektörden sektöre değişmektedir. Bazı sektörlerin yürüttükleri faaliyetler, yapıları gereği tespit edilmesi ve denetlenmesi çok zor olduğundan kayıt dışında kalmaları kolaylaşmaktadır.11 Kayıt dışılık tarım, inşaat, perakende ticarette yaygın olarak görülmektedir. Tarım sektöründe tarım alanlarının az olması diğer sektörlerde ise iş yeri
8 Yılmaz Ilgın, Kayıt Dışı Ekonomi ve Türkiye’ deki Boyutları, DPT Uzmanlık Tezleri, Yayın No: DPT:
2492, Ankara, 1999, s. 16.
9 Ateş Oktar, “Kayıt Dışı Ekonomi Üzerine”,
http://www.iktisatlilar.net/index.php?option=com_content&view=article&id=401:oktar&catid=67:duyuru haber&Itemid=1, (Erişim: 04.12.2011) .
10 Celalettin Sıvacı, “Kayıt Dışı Ekonomi ve Kadim Projesi”, Bütçe Dünyası, Cilt: 3, Sayı: 27, Güz 2007, s. 51-52.
11 Mustafa Ali Sarılı, “Türkiye‘de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları, Nedenleri, Etkileri ve Alınması Gereken Tedbirler’’, Bankacılar Dergisi, Sayı: 41, 2002, s. 34,
http://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Dergiler/Dokumanlar/41.pdf, (Erişim: 24.09.2011).
8 ölçeklerinin küçük olması iş gücü maliyetlerini artırdığından kayıt dışı istihdamın artması kaçınılmaz olmaktadır.12