Hava Kirliliği

19. yüzyılda artan fosil yakıt tüketimi, öncelikli olarak hızlı sanayileşme gösteren ülkelerde ve fakat çok kısa bir süre sonra tüm dünyada hava kirliliği sorununun ciddi boyutlara ulaşmasına neden olmuştur. Diğer yandan hava kirliliği⁴⁹⁷ sorununun yalnızca “insanın nefes almakta güçlük çekmesi” sorunu olmadığı; aynı zamanda bitki, hayvan ve diğer tüm doğal varlıklar açısından da, olumsuz etkileri

kişilere yönetmelikle belirlenen kurallara uyulmaması halinde uygulanacak idari para cezaları; d bendinde ise gürültü yapan gerçek kişiler hakkında idari para cezası öngörülmüştür.Maddenin son fıkrası ise birinci fıkrada belirtilen bu ihlallerin, kurum ve kuruluşlarca işlenmesi halinde ağırlaştırıcı neden olarak göz önüne alınacağı ve cezada artırıma gidileceği düzenlemiştir.

5491 sayılı Kanunla yapılan değişiklik öncesinde, Çevre Kanunu’nun 21. maddesi ise, sırasıyla, 11.

maddenin 1. fıkrasına, 2. fıkrasına ve 12. maddeye aykırılık halinde verilecek cezalarla ilgilidir. Buna göre a bendi arıtma tesisi veya sistemlerini müstakil veya ortak olarak kurmak yükümlülerin bu yükümlülüklerini yerine getirmemeleri durumunu, zararlı atıkların çevreyi kirletmemesini sağlamakla yükümlü kişinin gerekli önlemleri almaması durumunu düzenlemektedir. b bendi ise işletme izni alarak faaliyete geçmesi gereken yerlerin bu girişimlerinden önce mülki idari amire yapmaları gereken bildirimi yapmamaları durumu ile ilgilidir. c bendi ise sürekli denetlenmelerini sağlayacak düzenli bilgi verme yükümlülüğünü yerine getirmeyen yerlerle ilgilidir.

Son olarak değişiklik öncesi 2872 sayılı Kanun’un 22. maddesi ise gemiler yoluyla işlenen ihlalleri düzenlemiştir.

497 “Hava kirlenmesi, apartman ve fabrika bacalarıyla motorlu taşıtların egzoz borularından çıkan duman, kurum ve tozlarla kükürt dioksit, karbon monoksit gibi çeşitli gazların belirli bir bölge havasındaki yoğunluk artışıdır. ” Hikmet Sami Türk, “Türk Hukukuna Göre Hava Kirlenmesi”, A.Ü.

H.F.D. , C. 26, S. 3-4, 1969, s. 115. Ancak gelinen noktada hava kirliliğine neden olan kaynaklar arttığı gibi, etkilerinin belirli bölgelerle sınırlandırılabilme imkanı da kalmamıştır.

uzun süreçler sonunda görülebilen, bir sorun olduğunun anlaşılması da, hava kirliliğine karşı önlemler alınmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. ⁴⁹⁸

Ancak idari yaptırımlar ile desteklenen bu önlemler açısından amaç, hava kirliliği oluşturması muhtemel kirleticileri kaynağından önlemekten çok; kişi, kurum ve işletmelerin havayı kirletmesi muhtemel faaliyetlerine başlamadan önce ruhsat almalarının, sürekli bir idari denetim altında faaliyetlerini sürdürmelerinin ve faaliyetin devamı açısından gerekli araç, gereç ve yakıtlarının kanun ve yönetmeliklerde belirtilen standartlara uygun olduğunun denetlenmesi ile sınırlı kalmaktadır. Çevre Kanunu’nda düzenlenen hava kirliliğine ilişkin idari para cezaları da, yönetmeliklerde belirtilen standartların üzerinde hava kirliliğine neden olan faaliyetler açısından uygulanan, idarenin hava kirliliğini önlemek amacıyla yürüttüğü faaliyetlerin bir parçası olarak değerlendirilebilir.

Çevre Kanunu’nun 20 maddesinde, hava kirliliğine ilişkin para cezalarına konu edilen ihlaller, ‘motorlu taşıt sahipleri’ hakkında, ‘tesisler’ ve ‘konutlar’

hakkında uygulanabilecek yaptırımlar olarak üç grupta düzenlenmektedir.⁴⁹⁹ Ayrıca

498 Köksal Bayraktar, “Hava Kirliliğine Karşı Çeşitli Ülkelerin Yasalarında Ceza Hukuku Düzenleme Biçimleri”, Yaşamak Đçin Çevre Koruma (Environment Protection), Türkiye Çevre Koruma ve Yeşillendirme Derneği Yayın Organı, S.1, Temmuz 1979, s. 25.

499 Madde 20-

a) Ek 4 üncü madde uyarınca emisyon ölçümü yaptırmayan motorlu taşıt sahiplerine 500 Türk Lirası, yönetmeliklerle belirlenen standartlara aykırı emisyona sebep olan motorlu taşıt sahiplerine 1.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.

b) Hava kirliliği yönünden önemli etkileri nedeniyle kurulması ve işletilmesi yönetmelikle izne tâbi tutulan tesisleri, yetkili makamlardan izin almadan kuran ve işleten veya iznin iptal edilmesine rağmen kurmaya ve işletmeye devam eden veya bu tesislerde izin almaksızın sonradan değişiklik yapan veya yetkili makamların gerekli gördükleri değişiklikleri tanınan sürede yapmayanlara 24.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir. Bu tesislerde emisyon miktarları yönetmelikle belirlenen sınırları aşıyorsa 48.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.

Kanun’un ek 9. maddesine ilk kez 2006 yılında yapılan değişiklik ile eklenen koku emisyonuna ilişkin kuralın ihlal edilmesi de, 20. maddeye göre para cezası uygulanacak eylemler arasında sayılmıştır. Buna göre, hava kirliliğine neden olan ihlallerin kapsamı genişletilmiştir.⁵⁰⁰

Motorlu taşıtlara ilişkin düzenlenen idari para cezaları, Çevre Kanunu’nun ek 4. maddesinde belirtilen emisyon ölçümünün yapılması kuralını ihlal edenler ve ölçümlerini yaptırmış olmasına karşın, yönetmeliklerde belirtilen standartların üstünde emisyona sebep olan motorlu taşıt sahipleri hakkında öngörülmektedir. Yani, öncelikle 8 Temmuz 2005 tarih ve 25869 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan

‘Trafikte Seyreden Motorlu Kara Taşıtlarından Kaynaklanan Egzoz Gazı Emisyonlarının Kontrolüne Dair Yönetmelik’ e ve ilgili diğer tüm yönetmeliklere uygun biçimde emisyon ölçümlerini yaptırmayanlar hakkında ve yönetmelikte belirtilen standartlara aykırı emisyona sebep olan motorlu araç sahipleri hakkında

Đzne tâbi tesisleri, aldıkları izin belgesinde veya yönetmeliklerde öngörülen önlemleri almadan veya yönetmeliklerde belirlenen emisyon standartlarına ve sınırlamalarına aykırı olarak işletenlere 24.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.

c) Hava kirliliği yönünden kurulması ve işletilmesi izne tâbi olmayan tesislerin işletilmesi sırasında yönetmelikle belirlenen standartlara aykırı emisyona neden olanlara 6.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.

Bu Kanunun ek 9 uncu maddesine aykırı davrananlara 2.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.

Bu bendin birinci paragrafında öngörülen fiilin konutlarla ilgili olarak işlenmesi halinde verilecek ceza toplu veya ferdî ısıtılan konutlarda her bağımsız bölüm için 300 Türk Lirasıdır. Bu cezai sorumluluk toplu ısıtılan konutlarda yöneticiye, ferdî ısıtılan konutlarda ise konutu kullanana aittir.

d) Hava kirliliği yönünden özel önem taşıyan bölgelerde veya kirliliğin ciddi boyutlara ulaştığı zamanlarda ve yerlerde veya kritik meteorolojik şartlarda yönetmeliklerle öngörülen önlemleri almayan, yasaklara aykırı davranan ya da mahallî çevre kurullarınca bu konuda alınan kararlara uymayanlara bu maddenin (b) ve (c) bentlerinde öngörülen cezalar bir kat artırılarak verilir.

Bu fiilin konutlarla ilgili olarak işlenmesi halinde cezai sorumluluk bu maddenin (c) bendinin üçüncü paragrafına göre tespit edilir.

500 Mert, op.cit., s. 59.

idari para cezası uygulanacaktır. Bu maddeye göre, yalnızca hava kirliliğine neden olan motorlu araç sahipleri değil, emisyon ölçümü yaptırmayarak, kirlilik tehlikesi arz eden araç sahipleri de idari yaptırım uygulanacak muhataplar arasında sayılmıştır.⁵⁰¹

Tesisler hakkında uygulanacak para cezaları ise, Kanunda iki grup altında düzenlenmişlerdir. Bunlardan ilki hava kirliliği yönünden önemli etkileri nedeniyle kurulması ve işletilmesi yönetmelikle izne tabi tutulan tesisler hakkında uygulanacak idari para cezaları; ikinci ise, hava kirliliği yönünden kurulması veya işletilmesi izne tabi olmayan tesisler hakkında uygulanacak idari para cezalarıdır. Bu düzenlemelere göre, başta 06 Haziran 2008 tarih ve 26898 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren ‘Hava Kalitesi Değerlendirme Ve Yönetimi Yönetmeliği’ ve 22

501 Çevre Kanunu’nda 2006 yılında yapılan değişiklik sonrasında emisyon ölçümü yaptırmayan araç sahipleri hakkında da idari para cezası uygulanacağı açıkça düzenlenmiştir. Bu değişiklik öncesinde Danıştay, emisyon ölçümü yaptırılmamış olmasını, kirliliğin oluştuğunun kanıtlanamamış olması nedeniyle idari para cezalarının kapsamı dışında tutmakta idi. Örneğin Danıştay 6. Dairesi 2002 yılında verdiği kararında, “2872 sayılı Çevre Kanununun 8.maddesinde öngörülen yükümlülüklerin yerine getirilmemesi nedeniyle aynı Kanununda 20.maddesi uyarınca para cezası verilebilmesi için, ceza uygulanan kişinin eylemi ile çevre kirliliğine neden olması ve bu durumun yapılan ölçümlerle somut bir şekilde saptanması gerekmektedir. Dosyanın incelenmesinden, davacı şirkete ait aracın egzoz ölçümünün yaptırılmamış olduğunun 27.7.1999 günlü tutanakla tespit edilmesi üzerine söz konusu işlem için 10 gün süre verilmesine karşın verilen süre içinde emisyon muayenesinin yaptırıldığına dair belgenin ibraz edilmemesi nedeniyle davacıya 2872 sayılı Çevre Kanununun 8.maddesini ihlal ettiğinden bahisle yine aynı Kanunun 20/a ve 20/son maddesi gereğince ... lira para cezası verildiği anlaşılmaktadır. Bu durumda, aracın egzoz gazı emisyon ölçümünün yaptırılmamış olmasının Çevre Kanunu uyarınca para cezası verilebilmesi için yeterli bir neden olmaması, taşıtın çevre kirliliğine neden olduğuna ilişkin olarak yapılmış bir tespitin de bulunmaması karşısında, sadece egzos gazı ölçümünün yaptırılmamış olması yönünde yapılan tespite dayalı olarak Çevre Kanunu uyarınca para cezası verilmesinde mevzuata uyarlık bulunmadığından, Đdare Mahkemesince, iptaline karar verilmesinde sonucu itibariyle isabetsizlik görülmemiştir” şeklinde hüküm vermiştir.Görüldüğü üzere Danıştay, Çevre Kanunu’nun 8. maddesinden yola çıkarak yalnızca kirliliğin oluşması halinin yaptırım konusuna girdiğini, yaratılan tehlikenin idari para cezalarının konusunu oluşturmadığını belirtmekteydi. D. 6. D, 14.03.2002, K. 2002/ 1588, E. 2001/722, http://www.danistay.gov.tr/.

Temmuz 2006 tarih ve 26236 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren

‘Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği’

olmak üzere, hava kirliliğinin önlenmesine ilişkin yönetmeliklerde gösterilen, gerekli izinleri almadan işletmesini kuran ve işleten; izni iptal edilmiş olmasına karşın kurmaya, işletmeye devam eden; izin almadan değişiklik yapan ve yetkili makamların gerekli gördüğü değişiklikleri tanınan sürede yapmayanlar hakkında⁵⁰² ayrıca yönetmelikte belirtilen emisyon sınırlarını aşanlar hakkında idari para cezası uygulanacaktır. Đşletilmesi izne tabi tutulmayan işletmelerden yönetmelikte belirtilen

502 Danıştay 6. Dairesi de 1999 yılında verdiği bir kararında, yapılan uyarılara karşın gerekli önlemleri almayan ve kalorifer bacasından çıkan kirli duman nedeniyle hava kirliliğine neden olan hastane hakkında idari para cezası uygulanmasını hukuka uygun bulmuştur. “2872 sayılı Çevre Kanununun 8.maddesinde; Her türlü atık ve artığı çevreye zarar erecek şekilde ilgili yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak doğrudan ve dolaylı biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak uzaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır" hükmü yer almıştır. Aynı Yasanın 15.maddesinde ise, bu kanunda yazılı yasaklara aykırı hareket eden veya kanunla belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen kurum, kuruluş ve işletmelere mahallin en büyük mülki amiri, bu yasaklara aykırı faaliyeti düzeltmek ve kanunla belirtilen yükümlülükleri yerine getirmek üzere esasları Yönetmelikte belirlenen yeteri kadar bir süre verileceği, bu süre içinde yasaklara aykırı hareket eden ve yükümlülüğü yerine getirmemekten dolayı ayrıca ceza verilmeyeceği kurala bağlanmıştır. Dosyanın ve temyiz dilekçesinin incelenmesinden, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının 1994/1 nolu genelgesiyle 1.derece hava kirliliği olan şehirler arasında bulunan ...'da Sosyal Sigortalar Kurumu Hastanesinin kalorifer bacasından çıkan dumanın oluşturduğu kirliliğin ...

tarihine kadar giderilmesi, il çevre müdürlüğüne bu konuda bilgi verilmesi gerektiği, aksi takdirde hava kirliliğine sebebiyet verilmesi nedeniyle 2872 sayılı Yasanın 8.maddesinin ihlalinin ikinci kez tespiti halinde para cezası verileceğinin ... günlü yazıyla Đl Çevre Müdürlüğünce davacı kuruma bildirildiği, ... günlü tutanakla ise ... günlü yazıya rağmen önlem alınmadığı, kalorifer bacasından aşırı derecede kirli duman çıktığı, kalorifer kazanının arızalı olduğu belirlenerek para cezası verilmesine ilişkin dava konusu işlemin tesis edildiği anlaşılmaktadır. Bu durumda gerekli önlemleri almayarak ve hava ve çevre kirliliğine neden olduğu tespit edilen davacı kuruma 2872 sayılı Yasa uyarınca para cezası verilmesine ilişkin işlemde hukuka aykırılık bulunmadığı sonucuna varılmıştır”. D. 6. D, 12.10.1999, K.1999/4681, E.1999/ 4388, http://www.danistay.gov.tr/.

standartlara aykırı emisyona neden olanlar hakkında idari para cezası düzenlenmiştir.

Kokuya sebep olan emisyonlar ile ilgili olarak da, Kanun’un ek 9. maddesine aykırı davrananlar hakkında idari para cezası öngörülmüştür. Bu düzenlemeye göre, yönetmelikle belirlenen sınır değerlerin üzerinde çevreye koku emisyonu verenler hakkında; koku emisyonlarının önlenmesine ilişkin tedbirleri almayanlar hakkında ve bu konuya ilişkin Bakanlıkça çıkarılan yönetmeliklerde belirlenen idarî ve teknik usûl ve esaslar aykırı davrananlar hakkında idari para cezası uygulanacaktır. Çevre Kanunu’nda 2006 yılında yapılan değişiklik ile getirilen bu yeni düzenlemenin sağlıklı olarak yaşama geçmesini sağlamayacak, henüz bir “Koku Kontrolü Yönetmeliği” yürürlüğe girmemiştir.

Hava kirliliğine ilişkin idari para cezaları ile ilgili olarak belirtilmesi gereken son nokta, Çevre Kanunu’nda 2006 yılında yapılan değişiklik sonrasında konutlar tarafından hava kirliliğine neden olunması halinin de Kanunda düzenlenmiş olduğudur. Kanun, konutlar tarafından işlenen bu ihlallere karşı, toplu ısıtılan konutlarda, yöneticinin; ferdi ısıtılan konutlarda ise, konutu kullanan kişinin sorumlu olacağını belirtmiştir. Buna göre, “ısınmada kullanılacak yakma tesislerinin özelliklerini ve işletilme esaslarını, yakma tesislerinde kullanılacak katı, sıvı ve gaz yakıtların kalite kriterlerini ve uyulması gerekli emisyon sınırlarını” belirleyen 13.01.2005 tarih ve 25699 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren

“Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği” başta olmak üzere, yönetmeliklerde belirtilen usullere aykırı davranarak hava kirliliğine neden olan konut yöneticisine ya da konut kullananına idari para cezası uygulanabilmesi mümkün hale gelmiştir.