Kırsal alan tanımı

36

Çizelge 2.4 Seçilmiş kırsal göstergeler (Anonim 2014,a) (devam)

Göstergeler Birimi Birimi Kaynağı

Eksen V

Köy bağlısı sayısı (oba, mezra, kom, divan gibi) Sayı İÇİB

Köy sayısı Sayı İÇİB

Köylere hizmet götürme birlikleri sayısı Sayı İÇİB

Belde sayısı Sayı İÇİB

*Kırsal Kalkınma Planı (2010-2013) gereğince TÜİK koordinasyonunda meta veri çalışmaları başlatılmış verilerdir.

Kırsal Kalkınma Planı Değerlendirme Raporu (KKPDR) 2010-2013’de ve UKKS 2014-2020’de belirtilen seçilmiş kırsal göstergeler (Çizelge 2.4) kalkınma düzeyini ölçmek için kullanılan göstergelerdir (Anonim 2014b). Seçilmiş kırsal göstergelerin izlenmesi konusu UKKS (2014-2020)’de TUİK koordinasyonuna verilmiştir.

37

 Birinci tanım için temel kriter yerleşim yerlerinin idari statüsüdür. Buna göre il ve ilçe merkezleri dışında kalan tüm yerleşimler köy (beldeler dahil) kabul edilmektedir. Bu tanıma göre, TÜİK tarafından köy-şehir ayrımında istatistikler üretilmektedir.

 İkinci tanım için temel kriter nüfus eşiğidir. Kalkınma Bakanlığı tarafından yürütülen ve 1982 yılında sonuçlanan Kent Eşiği Araştırmasına göre asgari kentsel fonksiyonları gösteren yerleşimlerin nüfusu 20 bin olarak kabul edilmiştir. Bu tanıma göre, TÜİK tarafından 1988 yılından itibaren kır-kent ayrımında istatistikler üretilmektedir (Anonim 2014a).

UKKS-I (2007-2013) belgesinde, Türkiye’de kırsal politikalara esas tanım olarak yukarıda bahsi geçen kır-kent tanımı kabul edilmiştir. Bu tanıma göre kırsal yerleşimlerin kapsamına; nüfusu 20 binden düşük il ve ilçe merkezleri ile beldeler ve köyler girmektedir. Ancak, 6360 sayılı Dört ilde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile birlikte büyükşehir belediyesi (BŞB) sınırları kırsal alanları da kapsayacak şekilde il sınırlarına genişletilmiştir. Bu yasayla birlikte BŞB bulunan 30 ilde tüzel kişiliği kaldırılarak mahalleye dönüştürülen köyler ve beldeler nedeniyle ülke geneli için gerek kırsal nüfus büyüklüğünün gerekse kırsal alan kapsamının mevcut tanımlar üzerinden tespit edilmesi ve gelecek yıllar için sürdürülmesi oldukça güçleşmiştir. Zira mahallelerin tüzel kişilikleri bulunmadığı için, şehirlerdeki mevcut mahalleler ile kırsal alandaki bu yeni mahalleler arasında istatistiki olarak bir ayrıma gidilmemektedir. Dolayısıyla mahalli idareler yapısındaki değişimlerden asgari düzeyde etkilenecek yeni bir kırsal alan tanımının üretilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu yeni tanımın, hem kırsal verilerin kesintisiz şekilde üretilebilmesi hem de kırsal politikaların uygulama kapsamının tespiti bakımından işlevsel olması gerekmektedir. Yeni tanımın üretilmesinde kırsallığın küresel ölçekte kabul gören temel parametreleri olan uzaklık ve nüfus yoğunluğuna ilave olarak, dikkate alınması gereken başlıca hususlar; ülkemizin idari yapısı, istatistiki bölge birimleri sınıflandırması, 6360 sayılı yasa ile şekillenen yeni mahalli idare yapısı, belediye mevzuatı, Köy Kanunu, tarımsal arazi mevzuatı, kırsal ve kentsel alanlar arasında gelişen fonksiyonel ilişkiler, kırsal alanlara ilişkin mekânsal planlama mevzuatı ile kırsal kesimdeki genel kalkınma dinamikleridir. Kırsal

38

alanlar için kademeli ve/veya çoklu tanımlar üretilmesi durumunda farklı gelişmişlik düzeyinde bulunan kırsal alanlar münhasıran izlenebilecek ve buralar için mekana özgü yöre temelli politikalar geliştirilebilecektir. Kırsal alan tanımının yenilenmesi çalışmaları Kalkınma Bakanlığı tarafından yayımlanan 2014 yılı programının ilgili hükümleri çerçevesinde yürütülecektir. Bununla ilgili süreç Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK koordinasyonunda ilgili kurumlarla işbirliği içerisinde tanımlanacaktır. Söz konusu çalışmalar sonuçlanana kadar kırsal alan verilerinin üretimi için yukarıda belirtilen tanımların kullanılmasına devam edilecektir. Bu süreçte kırsal alan kapsamıyla ilgili olarak, yukarıda belirtilen tanımlar da gözetilerek; ülkemizin idari yapısına, ilgili mevzuatına ve kamu teşkilatlanmasına uygun olarak gerek ulusal gerekse uluslararası kaynaklarla desteklenen kırsal kalkınma faaliyetlerinin nitelik ve işlevlerine uygun düşecek şekilde sorumlu kurumlar tarafından farklı uygunluk kriterleri geliştirilebilecektir. Kırsal alan tanımı çalışması dışında ihtiyaç duyulan kırsal alanlar için il veya ilçe düzeyinde genel bir kırsallık indeksi çalışması da yürütülecektir (Anonim 2014a).

Kırsal kalkınma faaliyetlerine destekleme oranlarının bazı dezavantajlı mekanlar (dağlık alanlar, adalar, korunan alanlar, sulak alanlar, eko-sistem açısından hassas alanlar gibi) lehine farklılaştırılması ihtiyacı halinde ise, tabi olunan mevzuat çerçevesinde bu özel nitelikli mekanların tanımlanmasında ilgili kamu idarelerinin kullandığı tanımlar ve/veya yapacağı teknik çalışmalar esas alınacaktır (Anonim 2014,a).

Çizelge 2.5 Yerleşim birimlerine göre Türkiye nüfus miktar ve oranları (2007-2016) (www.tuik.gov.tr)

Yıl Toplam İl ve ilçe

merkezleri Oran Belde ve köyler Oran

2007 70 586 256 49 747 859 70 20 838 397 30

2008 71 517 100 53 611 723 75 17 905 377 25

2009 72 561 312 54 807 219 76 17 754 093 24

2010 73 722 988 56 222 356 76 17 500 632 24

2011 74 724 269 57 385 706 77 17 338 563 23

2012 75 627 384 58 448 431 77 17 178 953 23

2013 76 667 864 70 034 413 91 6 633 451 9

2014 77 695 904 71 286 182 92 6 409 722 8

2015 78 741 053 72 523 134 92 6 217 919 8

2016 79 814 871 73 671 748 92 6 143 123 8

39

2007-2012 yılları arası Türkiye’de belde ve köylerde yaşayanların oranı %30-%23 seviyeleri arasındayken 2013-2016 yıllarında bu oran %9-%8 seviyesine düşmüştür.

Şekil 2.5 Yerleşim birimlerine göre Türkiye nüfusu (2007-2016) (www.tuik.gov.tr)

Şekil 2.5’de gösterilen 2012 yılı ile 2013 yıllarında köy-kent nüfuslarındaki büyük farklılaşmanın nedeni BŞB kapsamına alınan köylerin kent kapsamına girmesidir.

Türkiye’de kırdan kente göçlerin düşük bir ivmeyle de olsa süreceği ve köylerdeki toplam nüfusun azalmaya devam edeceği öngörülmektedir. Ancak bazı illerde köy nüfuslarında artış söz konusu olabilecektir. Köylerdeki nüfus seyrelmesi veya çözülme düzeyi üzerinde etkili olabilecek temel içsel parametreler; demografik yapı, coğrafi konum ve iklim, tarımsal üretim alt yapısı, istihdam ve işgücü yapısı, sosyal ve fiziki altyapı hizmetlerinde erişim düzeyidir. Bu süreç üzerinde etkili olması beklenen dışsal parametreler ise; kentlerdeki düşük vasıflı işgücü talebindeki artışın getirdiği istihdam ve daha yüksek gelir beklentisi, kentlerdeki cazip yaşam koşulları, bilişim ve ulaşım altyapısındaki gelişmelerle erişilebilirliğin artması ve temel kamusal hizmetlerin kentlerde daha nitelikli şekilde sunulmasıdır (Anonim 2014a).

Mevcut kırsal alan tanımı gereğince, Türkiye’de kırsal yerleşim yerlerinin kapsamına köyler ve beldelerin yanı sıra, nüfusu 20 binden düşük il merkezleri ve ilçe merkezleri

10 000 000 20 000 000 30 000 000 40 000 000 50 000 000 60 000 000 70 000 000 80 000 000

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Yerleşim yerlerine göre Türkiye nüfusu (2007-2016)

İl ve ilçe merkezleri Belde ve köyler

40

de dahil edilmektedir. Bu kapsamın, kırsal alan tanımının revize edilmesi durumunda önemli ölçüde değişmesi söz konusudur (Anonim 2014a).

İlçe merkezleri ve beldelerde mahalli nitelikteki hizmetler belediye teşkilatları aracılığıyla sunulurken, köylerde bu hizmetlerin sunumu il özel idarelerince yürütülmektedir. Ayrıca, kırsal alana hizmet sunumu bakımından il özel idareleri ve belediye teşkilatlarının yanı sıra, ilçe ölçeğinde tüm köylerin bir araya gelerek oluşturdukları köylere hizmet götürme birlikleri de faaliyet göstermektedir (Anonim 2014a).

Diğer taraftan, yukarıda da belirtildiği üzere, mahalli idarelerle ilgili süregelen düzenlemeler sonucunda kırsal yerleşim türü, sayısı ve deseni önemli ölçüde değişime uğramıştır. 2012 ve 2013 yıllarında yapılan hukuki düzenlemelerle BŞB sayısı 16’dan 30’a yükseltilerek, BŞB sınırları il mülki sınırları ile bütünleştirilmiştir. BŞB bulunan söz konusu 30 ilde, il özel idareleri ile belde belediyeleri ve köylerin tüzel kişiliği kaldırılmaktadır. Bu illerdeki belde belediyeleri ve köyler idari olarak bağlı bulundukları ilçenin yeni mahalleleri olarak tanımlanmıştır. Bu çerçevede, mahalleye dönüştürülen toplam köy ve belde sayısı 17.000’den fazladır. 6360 sayılı yasanın getirdiği değişiklikler nedeniyle bahse konu 30 ilin belde ve köylerinde 2012 yılı itibariyle yaşamakta olan yaklaşık 10,4 milyon büyüklüğündeki nüfusa mahalli nitelikteki hizmetlerin sunumu artık çoğunlukla büyükşehir belediyeleri ile ilçe belediyeleri tarafından sağlanacaktır. BŞB bulunmayan 51 ilde 2012 yılı itibariyle belde ve köylerin toplam nüfusu ise yaklaşık 6,8 milyon kişidir. Kırsal nüfusun yoğun olduğu illerde BŞB’lerin bulunduğu söylenebilir. 6360 sayılı yasa hükümleri gereğince söz konusu 30 ilde tüzel kişiliği kaldırılarak mahalleye dönüştürülen belde ve köyler, gerek söz konusu yasanın ilgili hükümleri gerekse kırsal alan karakteristikleri bakımından kırsal kalkınma politikaları kapsamında değerlendirilmeye devam edilecektir (Anonim 2014a).

41

Çizelge 2.6 Türkiye il-ilçe ve belde-köy nüfuslarının yaşlara göre dağılımı (2016) (www.tuik.gov.tr)

Yaş grubu İl ve ilçe merkezleri Belde ve köyler

0-14 17 562 907 1 362 875

15-34 23 853 660 1 691 834

35-54 20 205 693 1 427 715

55-74 9 886 375 1 265 338

75- + 2 163 113 395 361

Toplam 73 671 748 6 143 123

Türkiye’de 2016 yılı yaşlara göre nüfus dağılımı incelendiğinde 55 ve üzeri yaştaki bireylerin oranı il ve ilçe merkezlerinde %16 iken belde ve köylerde %27olduğu görülmektedir.

Şekil 2.6 Türkiye belde ve köy nüfusunun yaşlara göre dağılımı (2016) (www.tuik.gov.tr)

0-14 22%

15-34 28%

35-54 23%

55-74 21%

75- + 6%

2016 yılı Türkiye belde ve köy nüfusunun yaşlara göre dağılımı

42

Çizelge 2.7 Türkiye yerleşim birimlerine göre cinsiyet dağılımı (2007-2016) (www.tuik.gov.tr)

Yıl İl ve ilçe merkezleri Belde ve köyler

Erkek Kadın Erkek Kadın

2007 24 928 985 24 818 874 10 447 548 10 390 849 2008 26 946 806 26 664 917 8 954 348 8 951 029 2009 27 589 487 27 217 732 8 872 983 8 881 110 2010 28 308 856 27 913 500 8 734 326 8 766 306 2011 28 853 575 28 532 131 8 679 379 8 659 184 2012 29 348 230 29 100 201 8 607 938 8 571 015 2013 35 135 795 34 898 618 3 337 565 3 295 886 2014 35 755 990 35 530 192 3 228 312 3 181 410 2015 36 376 395 36 146 739 3 134 796 3 083 123 2016 36 936 010 36 735 738 3 107 640 3 035 483

2016 yılı Türkiye köy-belde nüfusunun %51’i kadın %49’u erkektir.