• Sonuç bulunamadı

2.1. OSMANLI-İRAN HUDUT BÖLGESİNDE YAŞAYAN KÜRT AŞİRETLERİNDE

2.1.3. Kürtlerde Din ve Dil

2.1.3.1 Kürtlerde Din

Kürtlerde İslamiyet başta olmak üzere yaygın olan üç inanç sistemini görmekteyiz, Müslüman Sünnî Mezhebinin Şafi kolu ve Şii İslam inancı, Hıristiyanlık ve Yezidilik inançları125 Kürtlerin çoğunluğu Sünnî mezhebinin Şafi inancına mensuptu. Fakat bir kısmı özellikle Hanekin ve Kirmanşah eyaletlerinde yaşayan Kürtler İran'ın resmi dini olan, On İki İmam Şiiliğine mensuplardı. Şiiliğin yanı sıra, Kürtlerde eski İran dinlerinin (Zerdüştlük ), Semitik dinlerin, Gulât-ı Şîa ve heterodoks sufizmin izlerini taşıyan inançlara mensup olanlar da vardı. Bu inançlara en iyi örnek olarak Aleviliği verebiliriz. Bir diğer heterodoks inanç olan Ehl-i Hak'ı da örnek verebiliriz. Ehl-i Hakçılar küçük topluluklar halinde bulunurlardı. Bunlara Irak'ta Kakai denirdi. Aleviler ve Ehl-i Hakçılar, reenkarnasyon ve ilahi özün insan suretinde defalarca dünyaya geldiği inancını paylaşırlar ve bunların ritüellerinin çoğu da aynıdır.126 Bir diğer Kürt inancı Yezidilik idi. Halk arasında şeytana tapanlar olarak adlandırılan Yezidiler; Şeyhan nahiyesi Musul bölgesinde, Musul'un batısında 160 km uzaklıktaki Cebel Sincar, Diyarbakır ve Halep dolayları, Ermenistan ve Tiflis dolaylarında

124 V. Minorsky, Th. Bois ve DH. Mac Kenzie, s. 157. Nıkıtıne, 269.

125 Sıddıq Skender, “Brief History of Kurds and Kurdistan”,Fairfax,Virginia, U.S.A September 2009, pp. 12.

78 II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE OSMANLI – İRAN İLİŞKİLERİNDE KÜRT AŞİRETLERİ MESELESİ

yaşamaktaydılar. Yezidiliğin kurucusu olarak 1072 -1073 yılları arasında Şam'ın Baalbek nahiyesinin Beytfar doğan Şeyh Adî b. Musâfir kabul edilmektedir. Şeyh Adî kendi görüşlerini anlatan iki eser bırakmıştır. Öğretileri yayılmış fakat ölümünden sonra müridleri arasında iki karşıt gurup çıkmıştır; Ortodoks Müslümanlar ve aykırı azınlıklar127 Aslında Yezidiliğin de Alevilik gibi islam kaynaklı bir inanç olduğu savunulsa da aşrı Şii tarikatlar ile bir çok ortak çizgiye sahiptir. Kesin olan bir husus varsa o da Yezidiliğin Kürtler arasında mevcut olması ve Yezidilerin Kürtçenin Kurmanci lehçesini konuşmasıdır.128 Müslüman Sünnî Kürtler tarafından 1830 ve 1840'larda Kürt Yezidiler baskı gördüklerinden Şeyhan bölgesini terk etmişlerdi. Fakat yine de Şeyhan, Sincar, Kafkasya, Tur Abdin dağları ve Batman'da Yezidi yerleşimlerini görmek mümkündür.

Resmi ve kurumlaşmış İslam'a karşı, otoriteye uzak olan Kürtlerin yaşadığı bölgelerde dini olduğu kadar sivil nitelikli ve çok faal bir yaşam öngören bir İslam gelişmiştir. Bu bölgelerde mistik derviş birlikleri etkin olmaya başlamıştır, çünkü bölge halkı okuma yazma bilmeyen göçebe, yarı göçebe ve çok az yerleşik bir toplum idi. Önce Kadirilik tarikatı daha sonra Nakşibendi tarikatı baskın olmaya başlamıştır. Kürt derviş aşiret alanında örgütlenmiştir. Gerçek öğretiyi elleri altında tutan ve çevresi müritlerle sarılmış olan şeyh, evinde

127 Metin Bozan, Şeyh Adî'siz Yezidilik: Yezidilerin Adî b. Musâfir Algısında Yaşanan Farklılaşmalar, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53:2

(2012),s. 23-41.Nıkıtıne, s. 410 – 411. Nebez, 18 – 20.

79

öğretiler öğretmekte ve yorumlamakta idi.129 Şeyhler, Kürtler arasında en fazla politik etkiye sahip din görevlileriydi. Şeyh halkın bağlılık duyduğu kutsal bir kişi, mistik tarikatın önderi mürşidiydi. Özelikle XIX. yüzyılda emirliklerin ortadan kaldırılmasıyla halk üzerinde etkin otoriterlerden biri olarak şeyhleri görmekteyiz. Ayrıca kendilerine gösterilen saygı nedeniyle şeyhler anlaşmazlıklarda mükemmel bir arabulucuydular, bu vasıf onların politik güçlerinin artmasını sağlamıştır. Şeyhlerin Kürtlerin yaşadığı bölgelerdeki dervişlerle bağlantıları vardı ve bu şekilde kitleleri harekete geçirebilecek güce sahiptiler. Şeyh Ubeydullah'ın İran topraklarında çıkardığı isyanda Şeyhlerin nasıl güçlü bir konuma gelebildiğini görebilmekteyiz. II Abdülhamit Kürt derviş ve şeyhlerinin gücünden yararlanmayı bilmiştir. Halifelik vasfını kullanarak hediyeler göndermiş, gönüllerini almış ve böyle yaparak onları yanına çekebilmeyi de başarmıştır.130

Kürt aşiretleri, Sünnî-Şii çekişmesinde, Osmanlı-İran ilişkilerinde etkili olmuştur. Aşiretçi, dağlı, göçebe Sünnî Kürtler, Şii İran topraklarına geçtiklerinde çıkardıkları sorunlarda Sünnî kimliklerini kullanarak Osmanlı topraklarına sığınmayı bildikleri gibi aksi bir durumda söz konusu olabilmiştir. Sünnî Kürt beyleri, Osmanlı'ya karşı İran Şah'ının desteğini almaya çalışmışlardı. Kürt beyleri, söz konusu kendi siyasi çıkarları olduğunda İran'a yanaşmakta hiçbir şeyi engel görmemişlerdi. Aynı şekilde İran Sünnî Kürtleri doğru yoldan ayrılmış olarak

129 A. M. Menteşaşvili, Dünden Bugüne Kürtler, ( Çev. Ayşe Hacıhasanoğlu), Evrensel Basım Yayın,

İstanbul 2004. s. 66-67. Nikitine, s.387 – 388.

80 II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE OSMANLI – İRAN İLİŞKİLERİNDE KÜRT AŞİRETLERİ MESELESİ

gördükleri Şahlarının gereğinde sadık kulları olmuşlardı. İki büyük devletin topraklarında yaşayan Kürtler, her şeyden önce çıkarlarını ön planda tutmuşlardı.

2.1.3.2. Kürtlerde Dil

Kürtlerde dil; iki temel guruba ayrılmaktadır: 1.) iki temel koldan olan

Bahdinani (Kuzey Kurmanci), Türkiye'nin Güneydoğu ve Doğu

Anadolu bölgesinde, Suriye, İran'ın Kuzeyi ve Batı Irak bölgesinde konuşulmaktadır. Diğeri Sorani (Güney Kurmanci) ise Doğu ve Kuzey Irak bölgesinde ve Kürtlerin yaşadığı İran'ın orta bölgesinde konuşulmaktadır. Bu gurup Bahdinani ve Sorani'den oluşan Kurmanci gurubudur. 2.) Yine iki temel kol olan, Dımıli (Zaza), Türkiye'nin Doğu Anadolu bölgesinin kuzeybatısında konuşulmaktadır. Diğeri, Gorani ise Irak'ın doğusu ve İran'ın batı kısmı olan, Hanekin, Mendeli, Basra,

Nihavend, Tuisirkan, Malayir ve Hemedan bölgelerinde

konuşulmaktadır. Bu gurup Dımıli ve Gorani'den oluşan Pehlavani'dir . Bu guruplar kendi içlerinde pek çok lehçe ve alt lehçeye bölünmektedir. Örneğin, Havramani ve Laki Gorani'nin ana lehçeleridir.131

131 Abdulhaluk M. Çay, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Üzerine Araştırmalar III.,

Boğaziçi İlmî Araştırmalar Serisi :10, Boğaziçi Yayınları, Ankara 1992, s. 12-13. İzady, s. 299. Skender, s. 12.

81

Kuzey Kurmancisi ya da Bahdinani, Osmanlı topraklarında yaşayan Kürtlerin ve Rusya'daki Kürtlerin çoğunun konuştuğu lehçe olmasının yanı sıra, İran'da Kuzey Horasan'daki Kürt yerleşim bölgelerinde de en çok konuşulan lehçedir.132

2.2. OSMANLI-İRAN HUDUT BÖLGESİNDE YAŞAYAN

KÜRT AŞİRETLERİNDE EKONOMİK YAŞAM

2.2.1. Kürtlerde Göçebe, Yarı Göçebe ve Yerleşik Yaşama Dayanan