Juan de Ribera

Valencia Başpiskoposu olan Juan de Ribera (d. 1532 – ö. 1611) 1582 yılından itibaren (önce asimilasyonun başarılı olacağını düşünmüş sonraki senelerde umutsuzluğa kapılarak toplu sürgünü desteklemiştir, 1590’dan itibaren olabilir) toplu sürgünü savunmuş, 1601 yılından beri ise bu iş için faaliyetler yürütmüştür.207

Ribera, yüksek rütbeli Katolik papazı Martín Pérez de Ayala’nın ölümünden sonra Ayala’nın kaleme aldığı kitabı derlemiştir. Ribera 30 yıllık Valencia Başpiskoposluk görevinden sonra, 1599 yılında “Başpapaz ve Valencia Başpiskoposu Juan Ribera’nın talimatı ile basılan yeni din değiştiren Moriskoların eğitimi için ilmihal” başlıklı kitabı (Catechismo para la instrucción de los

nuevamente convertidos de Moros, impreso por orden de Patriarcha de Antioquia y Arçabispo de Valencia D. Juan Ribera) yayınlamıştır. Kitap Pedro Patricio Mey

206Dadson, T. J. (2006), agm, 20.

207Boronat y Barrachina, P. (1901). Los Moriscos españoles y su expulsión. Tomo: II. Valencia: F. Vives y Mora, 34-40.

tarafından 1599 yılında basılmıştır. Her ne kadar kitabın önemli bir bölümü Martín Pérez de Ayala tarafından yazılmış olsa dahi, Ayala’nın ölümü nedeniyle kitap yarım kalmıştır. Ayala’dan sonra göreve gelen Valencia Başpiskoposu Ribera’nın isteği ile Fas Piskoposu Tomas de Espinosa tarafından kitaba son şeklinin verildiği bilinmektedir. Tomas de Espinosa’nın kitaba ne ölçüde katkı sunduğu bilinmemektedir. İlmihal iki kitaptan oluşmakla beraber toplam 442 sayfadır. Birinci cilt, Hristiyanlık kuramını savunan kısa bir İslam karşıtı tez içermekte olup, ikinci cilt Moriskoları din alanında eğitmeye (asimile etmeye) çalışmıştır. Kitap ustanın çırağı ile diyaloğu şeklinde kaleme alınmış ve soru/cevap bölümü ile sona ermiştir. Yayın bir rahip ile Morisko arasındaki diyaloğu anlatmaktadır. Morisko kitapta rahibin öğrencisi konumundadır (Propaganda ile ilgili yukarıdaki bölümde Domenach, propagandanın uygulamasının büyük çoğunluğun anlayabileceği bir üslup ve anlatım gerektirdiğini ifade etmiştir. Bu tanım da “Moriskoların eğitimi için ilmihal” adlı kitabın basit anlatım tarzına uygundur). Birinci cilt 25 diyalogdan oluşmakla birlikte, Tanrı, insan doğası, günah ve Tanrı’ya ulaşım konuları altında toplanmıştır. Diyalog 13-19’da Martín Pérez de Ayala “İslam’ın yetersiz olması”, “Hz. Muhammed’in hayatına yönelik ithamlar” ve “Kur’an’daki çelişkiler ve sözde yanlışlar” bölümlerini yazmıştır. Kalan bölümlerde ise “Hristiyanlığın İslam ile karşılaştırıldığında eksiksiz olduğu, Hz. İsa’nın yüceliği ve İncil’in esaslarının hakikati” konularını ele alınmıştır. Kitaptaki ilk iki diyalogdaki sesleniş ise ustanın çırağına hitabı şeklinde kaleme alınmış, öğreti için gerekli ve faydalı olan şartlardan bahsedilmiştir. Bu duruma göre, “ilk olarak tüm kalbinle kendini Tanrı’ya teslim etmelisin, ikincisi günahlarından vazgeçmek için çaba ve gayret göstermelisin, üçüncü olarak ise geçmişinden kalan tüm inanış ve fikirleri terk etmeli ve bu düşünceleri değiştirerek sanki bunları hiç öğrenmemiş gibi olmalısın” ifadeleri geçmektedir (Birinci kitap, Diyalog 1, sayfa 8-9 Çırak nedenleri anlamak için ustasını iyi dinlemelidir. Bu noktada yazar, hakikate giden tek bir yol olduğunu, bu yolun ise filozofların veya diğer dinlerin değil “Hristiyan dininin yolu” olduğunu iddia etmiştir. Bu nedenle hem “Yahudiliğin hem de İslam’ın yanlış olduğunu” savunmuştur. İslam’a karşı savunduğu tezlerde yeni bir sav ileriye sürmeden eski yazarların söylediklerini tekrar etmiştir. Kitabın ilk bölümünün sonunu “İslam ne değilse Hristiyanlık odur” diyerek ve bir karşıtlık oluşturarak

bitirmiştir.208 Burada Ayala ve Ribera diğer yazarların yaptığı gibi Moriskoların geçmişlerini silmeyi ve unutturmayı hedefleyerek Hristiyan olarak yeniden doğmalarını amaçlamıştır.

Kitabın ikinci bölümünde ise Hristiyan yaşam tarzı ile ilgili bilgiler verilmiş ve inancın temelleri beş bölümde anlatılmıştır: 1. İnanç (iman) 2. Umut 3. Hayırseverlik 4. Ayinler (dini törenler) 5. İtaat (bağlılık ve sadakat) ile geleneksel Hristiyan öğretilerine değinilmiştir. Bu bölümde İslam’a doğrudan bir atıf yapılmasa da, Müslüman inancındaki İncil’de bir tahrifat yapıldığı olgusu reddedilmiştir. (İkinci kitap, diyalog 6, sayfa 266-67). Kitaptaki İslam’ı ve Hz. Muhammed’i yerici ifadeler daha önceki yıllarda Bernardo Pérez de Chinchón (1532) gibi yazarların kaleme aldığı asimilasyonist “Antialcoranes” (Anti-Kuran) kitapları ile benzerlik göstermektedir209. Kitap özellikle okur-yazar Morisko toplumu için Latin harfleri ve satır altlarında Arapça tercüme ile yazılmıştır. Ayala’nın ölümünden görevi devir alan Başpiskopos Juan de Ribera, Moriskolara karşı çelişkili duygular içerisinde olmasına rağmen, hummalı misyonerlik faaliyetlerini sürdürmek adına Ayala’nın metnini derleyerek yukarıda belirtildiği gibi 1599 yılında bastırmıştır.210

Söz konusu kitaptaki usta-çırak ilişkisi, “Kilise’ye karşı Moriskolar” şeklinde düşünülmüş olabilir. Bu güçlü-zayıf ilişkisi öncelikle kitabı okuyan kişiyi (Morisko’yu) “psikolojik olarak çökertmeyi hedefleyerek daha sonra “geçmişinden gelen tüm inanışları (İslam) ve fikirleri terk etmelisin ve bunları öğrenmemiş gibi yapmalısın” derken önce kişinin İslami geçmişini silmeyi, daha sonra bu düşüncelerin Hristiyan çoğunluğa aykırı olduğunu ve son olarak da onlara yeni bir din anlayışı (Hristiyanlık) aşılamayı” hedeflemiştir.

Kitap, Hristiyan olmak isteyen Kuzey Afrikalı kökenli bir Müslümanın (çırak) kendisine Hristiyanlığı öğretmeyi kabul eden İspanyol bir rahip (usta) ile olan diyaloğu şeklinde tasarlanmıştır. Yazar Williams’ın ifade ettiği gibi kitabın içeriği, Valencia’da veya yarımadada yaşayan Moriskoların zorunlu vaftizler, engizisyon

208Thomas, D., Chesworth J., Azumah J, Grodz S, Newman A., Pratt D. (2014), age, 209-210.

209Thomas, D., Chesworth J., Azumah J, Grodz S, Newman A., Pratt D. (2014), age, 209-210.

210Haliczer, S. (1990). Inquisition and Society in the Kingdom of Valencia 1478-1834. California: University of California Press, age, 247.

korkusu ve yeniden eğitim ile eski Hristiyanlar ile bozulan ilişkiler gibi mevcut sorunlarına kesinlikle değinmemiştir. Bu şekilde Ribera’nın ilmihali Morisko sorunlarını tamamen perdelemiştir. Yazar kitapta, Valencia Moriskolarına direk olarak hitap etmemiş ve Moriskoların Valencia ruhban sınıfına ilettiği sorunları ihmal etmiştir. Özetle Ribera ağır bir Hristiyan doktrinini içeren bir propaganda kitabını derlemiştir.211 Ribera’nın kitabında çoğunun İspanyol kökenli olmasına rağmen Moriskoları Kuzey Afrika kökenli olarak etiketlemesi ilginçtir.

Bununla birlikte Başpiskopos Ribera, Moriskolara karşı mevcut önyargıları içeren bir hatıratını genişleterek kaleme almıştır. Daha geniş kapsamlı olan bu ikinci hatıratında Moriskoların iki sınıftan müteşekkil olduklarını, birinci sınıfın Granada’dan sürülen tüm Moriskolar gibi tebaalıktan sıyrılanların (yine feodal lordların topraklarında ikamet eden), ikinci grubun ise Aragón ve Valencia’dakiler olmak üzere “tebaa doğmuş olanlar” olduğunu ifade etmiştir. Birinci grubun Hristiyanlar ile birlikte yaşadıklarını, İspanyolca konuşup Hristiyan kıyafetleri giydiklerini ve silahlı olduklarını yazmış fakat Valencia’dakiler kadar tutucu olmadıklarını belirtmiştir. Cemaatleri (aljamas) olmadığı için daha esnek yaşamakta ve davranışları nedeniyle bir eleştiri ile yüzleşmeyerek rahipleri tarafından takip edilmediklerini yazmıştır. Ancak ikinci grubun topluluk halinde hayat sürdüklerini, cemaatleri olduğunu ve müfettişlerce kontrol edildiklerini ifade etmiştir. İlk gruptaki Moriskolar ile ilgili aşağıdaki etiketlemeleri yapmıştır:

x “İlk gruptakiler (silah taşır) katırcılık yaptıklarından, tüm İspanya sathında diğerleriyle iletişimi sürdürmektedirler.

x Orduda casusluk yapmaktadırlar.

x İktisatlı ve açgözlüdürler; İspanya’nın servetinin asalaklardırlar.

x Altın ve gümüşün çoğuna sahip olduklarına şüphe yok; çünkü büyük para kıtlığı olmasına rağmen, hem de ödedikleri ağır vergiler, ürettiklerinden efendilerine verdikleri üçte bire ve bunun dışında efendilerinin kendilerinden aldığı düzenli kira ve hizmetler hariç birçok hediye ve borca rağmen zengindirler.

x Her nereye gitseler halkı fakirliğe sürüklemektedirler.

x Endülüs’te, Gırnata’dan sürülenlerin arasındaki rekabetin eski Hristiyanların sayısını nasıl azalttığını gördük.

x Çalışkan ve iradelidirler, yeme içme ve giyim kuşam için çok az para harcarlar.

211Williams, J. (2017). Food and Religious Identities in Spain, 1400-1600 (1. Baskı). Londra ve New York: Routledge, Taylor & Francis Group, 137.

x Eski bir Hristiyan’ın kesinlikle geçinemeyeceği ücretlere çalışmaktadırlar. Böylelikle iş sahipleri ve müşteriler tarafından tercih edilmektedirler.

x El sanatlarını ve ticareti tekellerinde tutmakla kalmayıp gündelik işlerde de çalışmaktadırlar.

x Ekmek, et veya şarap satın almadıklarından, genellikle bu ürünlere yönelik olarak kral ve mahalli ihtiyaçlar için toplanan tüketim vergisinden kaçmakta ve bunu telafi etmek eski Hristiyanlara düşmektedir.”212

Ribera şöyle der, “Böylece memleketimizi sapkınlarla dolduruyor ve

müminleri yok ediyoruz”213. Örneklerden de görüleceği üzere din adamı Ribera Moriskoları casus, açgözlü, asalak, halkı yoksulluğa sürükleyen para sahipleri, çalışkan ve iradeli ancak daha az ücrete çalıştıkları için Hristiyanların işlerini ellerinden alan, el sanatları ve ticareti hâkimiyetlerinde bulunduran ve bazı ürünlerde vergi ödemeyen kişiler olarak etiketlemiş, damgalamış ve bu vasıta ile ötekileştirmiştir. Burada Ribera’nın topluma vermek istediği alt mesaj Moriskoların bu menfi özelliklerine rağmen (sapkın) hala İspanya’da yaşamalarına izin verilmesinin oluşturduğu sıkıntıdır. Var olan önyargıları ve düşmanlıkları alevlendiren bu tür hatıratların ve kitapların, uygulanan asimilasyon politikalarının iflas etmesi sonucu Monarşi’nin 1609 yılında almış olduğu toplu sürgün kararına etki etmiş olabileceği düşünülmektedir.

Ribera’nın Moriskolar ile ilgili kullandığı ifadeler Doob’un "uyarı-durum" terimi ve Qualter’in bu terime olan yorumu ile bağdaştırılabilir. Doob "uyarı-durum terimini de bir tutumun oluşumuna yol açan herhangi birşey diye açıkladıktan sonra kendisinin ‘öneri’ terimini de şöyle tanımlamaktadır:

“Öneri, uyarı-durumların, önceden-varolan ilgili tutumların işlemin sonucu olarak uyandırılmaları ile ussal alanda başka ve farklı uyarı - durumlarda oluşmayacak olan yeni bir bütünleşme yaratacak şekilde güdümlenmesi ile meydana getirilir.”214

Terence H. Qualter konu ile ilgili şu tespiti yapmıştır:

212Lea, Henry Charles. (2011). İspanya Müslümanları. Hıristiyanlaştırılmaları ve Sürülmeleri. (Çev. Abdullah Davudoğlu). İstanbul: İnkilâb Yayınları (Eserin orijinali 1901’de yayımlandı), 194-196.

213Lea, Henry Charles. (2011), age, 194-196.

214Qualter, T. H. (1980) “Propaganda Teorisi ve Propagandanın Gelişimi”, (Çev. Ünsal Oskay), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 35, s. 264-265.

“Teorinin anlaşılabilmesi için izlenecek en iyi yol bir örnek vermektir. Hemen verilebilecek bir örnek olarak, kendinden daha zengin ve esenlikli olanları kıskanan (bunlar önceden-varolan tutumlardır) birini düşünün. Bu adama da kendisinin yoksulluk içinde olmasının Yahudi asıllı mali sermaye sahipleri yüzünden olduğunu ileri süren bir risale verilmiş (bu uyan-durumdur) olsun. Adamın önceden-varolan tutumlarına etki eden bu uyarı-durum onda Yahudi-karşıtlığı şeklinde (yeni tutum) yeni bir duygunun yaratılmasına yolaçar. Bu süreç de, bu nedenle, öneri diye adlandırılmaktadır”.215

Önce Ayala tarafından kaleme alınan ancak kendisinin ölümü nedeniyle Ribera tarafından derlenen ve onun adıyla bastırılan “Moriskoların eğitimi için ilmihal” adlı kitap aslında asimilasyonist ve polemikçi yazarlar kategorisinde incelenebilirdi. Ancak Ribera’nın önce asimilasyonu savunması daha sonra ise umutsuzluğa kapılıp toplu sürgünü desteklemesi nedeniyle kitaba “toplu sürgünü destekleyen yazarlar” bölümünde yer verilmiştir. Ancak Ribera’nın Moriskolar ile ilgili yukarıda belirtilen hatıratlarında çok belirgin etiketleme ve ötekileştirmeler yaptığı için toplu sürgün kararında etkili olmuş olabileceği düşünülebilir. İlaveten kitap özünde Ayala tarafından kaleme alınmasına rağmen, Ribera tarafından derlenip ve bastırıldığı için bu bölümde yer verilmiştir.