İç denetim, tüm dünyada yapısı, büyüklüğü ve amacı değişik kuruluşlar bünyesinde ve farklı ortamlarda yürütülmektedir. Ayrıca mevzuat ve gelenekler bir ülkeden diğerine farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar her ortamdaki iç denetim uygulamasını etkileyebilmektedir. Ancak denetimin türü ne olursa olsun denetçinin gerçekleştireceği hedefleri uygulayacağı denetim prosedürleri ve teknikleri, iş kalitesi ve hazırlayacağı rapor bakımından uyması gereken kurallar vardır. Bu kurallar, genel olarak denetim standartları olarak ifade edilmektedir.80
İç denetim, kurumların yönetiminin ve tüm çalışanların sorumluluklarını etkin bir şekilde yürütmeleri için kurum içerisinde yapılan bir eylemdir. Bu faaliyetin etkin bir biçimde yürütülebilmesi ve kalitesinin ölçülebilmesi ise iç denetim standartlarıyla mümkündür. İç denetim standartlarının amaçları içerisinde yönetimin bütün kademelerine, yönetim kuruluna, kamuya, dış denetçilere ve ilgili diğer mesleki kuruluşlara iç denetimin rolünü ve sorumluluklarını aktarmak, iç denetim faaliyetlerinin yönlendirilmesi ve değerlendirilmesi için temel hazırlamak, ayrıca iç denetim faaliyetlerini geliştirmek vardır.81
Standartlar, yönetimin ve dış denetçilerin iç denetime güven duymaları için gerekli olup iç denetçilerin çalışmalarını yürütmelerine yardımcı olur. Ayrıca standartlar bir mesleğin uygulamasında en önemli kaynaklardır. Denetim standartları, denetçiye mesleki sorumluluğunu yerine getirmesinde yardımcı olan genel ilkeler olarak birçok ulusal ve uluslararası mesleki kuruluş denetim mesleğinin icrası ve denetim elemanlarının uyacakları standartları belirlemeye çalışmaktadırlar.
İç denetim sisteminin yazılı standartlar haline getirilmesi, kurumda yöneticiler ve çalışanlarca uyulması gerekli kuralları kesinleştirecek, değişen dünya şartlarının yakalanabilmesi için gerekli denetim mekanizmalarının kurulmasını sağlayacaktır. İç
79 Local Government Audit- An International Survey, (2005), www.skl.se/revision, s.7.
80 Baran Özeren, İç Denetim Mesleği Uygulama Standartları ve Yönlendiren İlkeler, Sayıştay Yayınları, Ankara, 2000, s.6.
81 Yılancı, a.g.e., s.120.
denetim sisteminin varlığı iç denetimin etkinliğini artırırken en alttan en üste kadar iç denetimi sağlamaya yönelik kuralların doğru bir biçimde yorumlanmasına ve uygulanmasına yardım edecektir.82
Uluslararası İç Denetçiler Enstitüsü (IIA) tarafından, denetim standartlarının hazırlık çalışmalarına 1941 yılında başlanmış ve 1978’de nihai şekli verilmiştir.
Kamuya yönelik iç denetim standartları ise 1979 yılında hazırlanmış olup bunlar Uluslararası İç Denetçiler Enstitüsü standartları ile eş değerdedir (bu standartlar için bkz. ek 1).
IIA’nın, belirlediği iç denetim standartlarının amaçları; iç denetimi, olması gerektiği gibi temsil eden temel ilkeleri tanımlamak, katma değeri olan iç denetim faaliyetlerini teşvik etmeye ve hayata geçirmeye yönelik bir çerçeve oluşturmak, iç denetim performansının değerlendirilmesi için uygun bir temel oluşturmak, gelişmiş organizasyonel süreç ve faaliyetleri beslemektir.83
IIA tarafından belirlenen “İç Denetim Mesleki Uygulama Standartları” numaralı genelleme yöntemine göre sınıflandırılmış bulunmaktadır. Niteliksel standartlar 1000 ile başlarken performans standartları ise 2000 ile başlamaktadır. Standartların numaralandırılmasının yanı sıra aynı zamanda görevin niteliğine bağlı olarak değişen ve iki standardın tamamlayıcısı olan uygulama standartları bulunmaktadır. İç denetimin güvence sağlama ve danışmanlık yönü, daha ayrıntılı görülmesini sağlayacak şekilde uygulama standartları ile düzenlenmiştir.84
Nitelik standartları 4 genel standarttan oluşmaktadır. Bu standartlar; (i) amaç, yetki ve sorumluluk, (ii) bağımsızlık ve tarafsızlık, (iii) yeterlilik ve mesleki özen, (iv) kalite güvence ve gelişim programıdır. Bu genel standartları oluşturan 13 alt standart daha bulunmaktadır (bkz. ek 1) .
Performans standartları ise, 7 genel standarttan oluşmaktadır (bkz. ek 1). Bu standartlar; iç denetim faaliyetinin yönetilmesi, çalışmanın özellikleri, görev planlaması, görevin yerine getirilmesi, sonuçların raporlanması, izleme süreci ve yönetimin riskleri göze alma kararı olup bu genel standartları oluşturan 13 alt standart daha bulunmaktadır.
82 İbrahim Kocabey, “İşletmelerde İç Denetim”, Vergi Dünyası, Sayı.198, Şubat 1998, s.26.
83 Ümit Korkmaz, “İç Denetim Standartları”, Bütçe Dünyası, Sayı.23, Sonbahar 2005, s.31.
84 Uzun, a.g.e., s.27.
Diğer taraftan IIA’nın belirlediği çeşitli etik kuralları da söz konusudur (bkz ek 2) . IIA’nın bu tür etik kurallarını belirlemedeki amacı, iç denetim mesleğinde ahlaki kültürü oluşturmak ve yaygınlaştırmaktır.85 Etik kurallar dört temel prensipten oluşmaktadır. Bunlar; dürüstlük, tarafsızlık, mesleki ehliyet ve sır saklamadır. Bu dört ana prensip içerisinde iç denetçilerin yerine getireceği 11 davranış kuralı belirlenmiştir.
Örneğin üyeler ve iç denetçiler görevlerini ve sorumluluklarını yerine getirirken dürüst, objektif ve gayretli olacaktır. Üyeler kurumlarına veya iç denetim mesleğine yakışmayan faaliyetlere bilerek katılmayacaklardır vb.
İngiltere’de Hazine tarafından yayımlanan ve IIA’nın standartlarına uygun olarak; ancak kamuda iç denetim yapılmasına yönelik olarak uygulanabilirliği daha net olan ve kamu sektörünü tümüyle kavrayan iç denetim standartlarını belirlemiş ve bu standartları organizasyonel ve çalışma standartları olmak üzere iki kategoride ve 10 başlık altında ayrı ayrı düzenlenmiştir (bkz ek 3). Kamu Sektörü İç Denetim Standartları (Government Internal Audit Standarts) iki kategoride gruplandırılmaktadır. Bu standartlar organizasyonel standartlar ve çalışma standartlarıdır.
Organizasyonel standartlar; iç denetim faaliyeti ile ilgili olarak kurulması gereken sistemin özelliklerini ve taşıması gereken asgari standartları belirleyen ve bu kurumsal yapının diğer gerekleri noktasında yol gösterici nitelik taşıyan standartlardır.
Kamu sektörüne yönelik olarak hazırlanan iç denetim standartlarının ikinci kısmı çalışma standartlarına ayrılmış bulunmaktadır. Bu standartlar esas olarak iç denetim faaliyetinin etkin, verimli ve kendisinden beklenen faydaları sağlayabilecek nitelikte gerçekleştirilmesi için gerekli ana hususları işaret etmekte ve iç denetçilere yol göstermektedir.
Türkiye’de de kamu mali yönetim reformu kapsamında, bu tür girişimler yapılmıştır. Son yıllarda bu konuda yasal ve idari nitelikli birçok düzenleme yapılmıştır.
Bu kapsamda Kamu İç Denetim Standartları oluşturulmuş ve Kamu iç Denetçileri Meslek Ahlak Kuralları belirlenmiştir. Tezin son bölümünde bu konulara ilişkin ayrıntılı açıklamalar yapılacaktır.
85 Yüksel Yılmaz, “Merkezi Hükümetin İç Denetim Standartları”, Mali Kılavuz Dergisi, Nisan-Haziran 2003, s.117.