Hile ve Hile Düzeyi Algıları

Hile algısı ile hileye karşı tutumu, hile düzeyi algısı ile bireylerin hile derecesine göre katılımcının hileye atfettiği önem derecini ifade etmek mümkündür.

Finansal tablolarda hile, işletmelerin; yatırımcılar ve kredi kuruluşları başta olmak üzere finansal tablo kullanıcılarını aldatmak ya da yanlış yönlendirmek amacıyla kasıtlı olarak yanlış finansal tablo hazırlamalarını ve yayınlamalarını ifade etmektedir.

Finansal tablolarda başlıca iki çeşit hile ile karşılaşılmaktadır. Bunlar; varlıkların yanlış

tahsisi ve hileli finansal raporlamadır (Braiotta, 2004, aktaran: Ata, Uğurlu ve Altun, 2009: 261).

Varlıkların yanlış tahsisi, aşikâr hırsızlık, zimmet, harcama kalemlerine haksız yüklemeler (gider hesaplarının şişirilmesi), şirket varlıklarının suistimali, vb. gibi suçları içermektedir. Hileli finansal raporlama ise finansal tabloların kasti olarak çarpıtılmasıyla karşılaşılan bir suçtur. Yapılmadığı halde yapılmış gibi gösterilen satışlar, dönemi olmadığı halde gelecek yıla ait gelirin cari yılda kazanılmış gibi gösterilmesi, harcamaların uygun olmayacak şekilde aktifleştirilmesi veya cari yıla ait harcamanın gelecek yıla aitmiş gibi sunulması bu kapsamda değerlendirilebilir (Ata, Uğurlu ve Altun, 2009: 216).

Hile olarak tanımlanabilen eylemler, kişilerin çalıştıkları işletmelerin varlıklarını kasıtlı uygulamalarla ele geçirerek haksız kazançlar elde etmeleri biçiminde ortaya çıkmaktadır. Bu kasıtlı uygulamalarla elde edilen kazançlar işletmenin parasını ya da malını doğrudan elde etme şeklinde olabileceği gibi, ödüllendirme, ikramiye alma gibi dolaylı yollarla da olabilmektedir. Bu bağlamda; belirli bir amaçla işletmenin işlem, kayıt ve belgelerinin bilerek tahrif edilmesine muhasebe hilesi adı verilmektedir.

Hatalar, bilgisizlik ve dikkatsizliğe dayanmasına karşın hileler bilinçli olarak yapılmaktadır. Hilenin, belge ve kayıtlar üzerinde bilinçli olarak yapılması nedeniyle muhasebe sistemi içinde kendiliğinden ortaya çıkarılması beklenemez. Aksine bilerek yapıldığından tespit edilip, ortaya çıkarılması son derece güç bir durumdur. Bunun nedeni, insan zekâsının sürekli olarak yeni yöntem ve usuller geliştirmesidir. Özellikle son yıllarda işletme çalışanlarınca veya farklı alanlarda ve şekillerde yapılan hileler önemli sorunlardan biri haline gelmiştir. Çok farklı şekillerde yapılan hilelerin sayı ve tutarları gün geçtikçe artış göstermektedir. Yapılan hilelerin nedenleri ve yapanların özellikleri konuya ilişkin olarak önemli istatistikler ortaya koymaktadır (Söyler, 2003, http://www.alomaliye.com, 08 Mayıs 2011’de erişildi).

• Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmalar, işletmelerin yıllık gelirlerinin % 6’sını bu gibi hileler nedeniyle kaybettiklerini göstermektedir.

• ABD’de işletme çalışanları tarafından yapılan hilelerin tutarının yılda 400 Milyar USD civarında olduğu tahmin edilmektedir. ( 2002 yılında yapılan

çalışmalarda bu tutarın yaklaşık, 600 Milyar Dolar olduğu tahmin edilmektedir.)

• ABD Ticaret Odası'nın tahminlerine göre, başarısızlıkla sonuçlanan işletmelerin

%30'undan fazlasındaki kayıplar, çalışanların işyerini dolandırması yüzünden olmaktadır. Çalışanların, işverenlerini yılda ortalama tahminen 30 - 100 Milyon Dolar arasında dolandırdığı tahmin edilmektedir.

• Ernst&Young adlı uluslararası bir denetim şirketinin 1997 yılında 32 ülke üzerinde yaptığı hile araştırmasında büyük oranlarda hile rapor edilmiştir.

Sevinç (2009)’a göre hile ve usulsüzlüklerin tespit edilmesi, denetçilerin aşağıdaki hususları dikkatlice uygulamasını gerektirmektedir.

a) İşletme yönetimi ve yönetimden sorumlu kişilerin doğruluğu ve dürüstlüğü ile ilgili geçmiş tecrübesi olsa dahi, hile ve usulsüzlük nedeni ile önemli yanlışlıkların olabileceği ihtimalini göz önünde bulundurarak mesleki şüphecilik tutumunu korumasını,

b) İşletmenin finansal tablolarının hile ve usulsüzlüklerden kaynaklanan önemli yanlışlıkları içerme olasılığı karşısında bağımsız denetim ekibi arasında fikir alışverişinde bulunulması ve görüşmelere katılmayan diğer ekip üyelerini görüşme konuları hakkında sorumlu ortak baş denetçi tarafından bilgilendirilmesi hususlarında karar almasını,

c) Hile ve usulsüzlükten kaynaklanan önemli yanlışlık risklerinin ortaya çıkarılmasında kullanmak üzere bilgi elde etmek için gerekli yöntemleri kullanmasını,

d) İşletme yönetiminin sunduğu finansal tablo ve raporlar ile diğer bilgiler ve yaptığı açıklamalarla ilgili hile ve usulsüzlükten kaynaklanan önemli yanlışlık risklerinin tanımlanmasını ve tespitini; tespit edilen hile ve usulsüzlük nedeni ile önemli yanlışlık riskleri için, ilgili kontrol faaliyetleri de dâhil olmak üzere işletmenin ilgili kontrollerinin tasarımını, değerlendirmesini ve uygulanıp uygulanmadığını belirlemesini,

e) Finansal tablolarda hile ve usulsüzlükten kaynaklanan önemli yanlışlık risklerinin tespiti ile ilgili tüm hususların belirlenmesini; bağımsız denetim ekibinin atanması ve idaresini; işletme tarafından kullanılan muhasebe politikalarını dikkate almasını ve uygulanacak bağımsız denetim tekniklerinin yapısı, zamanlaması ve kapsamının seçilmesi sırasında tüm bu unsurların tahmin edilememe riskini de göz önünde bulundurmasını,

f) İşletme yönetiminin kontrolleri aşması riskine karşılık olmak üzere, gerekli bağımsız denetim teknikleri tasarlamasını ve bunları uygulamasını,

g) Tespit edilmiş olan hile ve usulsüzlük nedeni ile önemli yanlışlık risklerine karşı gerekli yaklaşımı belirlemesini,

h) Tespit edilmiş bir yanlışın hile ve usulsüzlükten kaynaklanıp kaynaklanmadığını ortaya koymasını,

ı) İşletme yönetiminden hile ve usulsüzlüğe ilişkin yazılı teyit mektupları almasını,

i) İşletme yönetimi ve yönetimden sorumlu kişilerle iletişim kurmasını gerektirir.

Son zamanlarda ödemeler ile ilgili dolandırıcılık haberleri basında yer almaktadır. Sektörler itibariyle ödemeler ile ilgili hile algısı önlenemez bir hal almıştır (Gale, 2009, http://www.freepatentsonline.com, 20 Mayıs 2010’da erişildi). Özellikle finansal tablo kullanıcıları ortaya çıkan yolsuzluklar karşısında güvenilir bilgiye ulaşmanın ne derece önemli olduğunu anlamışlardır. Denetçilerin, hile algısı ile ilgili düşünceleri ve bu düşüncelere göre davranışları yaptıkları denetim işlemleri üzerinde etkilidir. Bu nedenle hile algısı, denetçilerin yaptıkları denetim işlemlerinde karşılaştıkları farklı durumlarda nasıl hareket edeceklerini belirleyen önemli faktörlerden biridir. Elias ve Kim (2005: 16) tarafından yapılan araştırmada muhasebe alanında eğitim gören öğrencilerin işyerinde ve akademik olarak hile algısı ile etik kurallar arasında anlamlı ilişkiler olduğu ortaya çıkarılmıştır. Hem akademik anlamda hem de iş alanı anlamında sahtekârlık yani hilenin belirli ölçülerde kabul edilebilir olduğu belirlenmiştir.

Denetçiler, yapmış oldukları faaliyetlerde kendi çıkarlarının tehlikeye düşmesi halinde denetim müşterisine ilişkin bazı hususları görmezden gelebilmekte veya onay vermemesi gereken bazı noktalara onay verebilmektedir. Denetim müşterisi ile olan uzun süreli ilişkilerin samimiyeti artırma ve denetimin bağımsızlığını tehdit etme ihtimali vardır (İnam, 2007: 161). Bu gibi bir durumda denetçi, denetlediği firmaların yapmış oldukları hataları veya hileleri görmezden gelmektedir. Denetçilere bu açılardan bakıldığında, yapmış oldukları denetim faaliyetlerinde görmezden geldikleri ve

kendilerinin yapmış oldukları, hatalar veya hileler denetçilere finansal tablo ve diğer çıkar grupları açısından bakış açısını değiştirmekte ve kötü yönde bir şöhrete sahip olmalarına neden olmaktadır.