3. BÖLÜM: İKİNCİ DÖNEM LOZAN GÖRÜŞMELERİ ve YAPILAN ASKERİ
3.3. HAZİRAN VE TEMMUZ AYLARINDA YÜRÜTÜLEN MÜZAKERELER ve
Haziran ayına gelindiğinde konferansta İngiltere, İtalya ve Yunanistan ile birincil hatta ikincil derecedeki konularda anlaşmaya varılmıştı. Konferansın Haziran ve Temmuz ayı görüşmelerinde İstanbul ve Boğazların tahliyesi ve Fransa ile senetler, ayrıcalıklar konuları görüşülecekti. Müttefikler ve özellikle Fransa, İstanbul ve Boğazların tahliyesi konusunu ellerinde koz olarak tutarak diğer konuların kendi istekleri doğrultusunda çözümlenmesine çalışıyorlardı. 173
Yunanistan ile Mayıs ayı sonunda tüm sorunların çözümlenmesi sonrasında Başkumandanlık ve Erkân-ı Harbiyye Riyâseti, Trakya bölgesinde savaş ihtimalinin kalmadığı düşüncesiyle bölgedeki ihtiyaç fazlası kuvvetleri, işgal altındaki İstanbul ve Boğazlar bölgesine askeri harekât hazırlığı yürüten Garp Cephesi emrine vermeyi kararlaştırdı. Benzer şekilde Yunan ordusu da şimdiye kadar Meriç sınırına yaptığı orduların sevkinden vazgeçerek Trakya bölgesindeki seferberliğini kaldırdı.174 1 Haziran ve 6 Haziran tarihli telgraflarda Fevzi Paşa, Refet Paşa’ya Trakya’da her biri üçer taburlu iki müfettişlik ile iki süvari alayı haricindeki kuvvetlerin Anadolu’ya Garp Cephesi emrine çok gizli bir şekilde nakledilmesini emrediyordu.175 8 Haziran tarihinde Trakya’daki orduların Kurmay Başkanı Abdurrahman Nafiz Paşa fevkalade mahremdir notlu cevabi telgrafında Trakya’da kalacak birlik mevcudunu ve Anadolu’ya gönderilecek birlik ve cephane hakkında detaylı raporunu gönderiyordu.176
12 Haziran tarihinde Abdurrahman Nafiz Paşa Müdâfaa-yı Millîye’ye göndermiş olduğu telgrafında Silivri’den Bandırma’ya ihraç edilmek üzere birliğin ve cephanesinin hazır olduğu, derhal Silivri’ye vapur gönderilmesini ve şimdiye kadar Trakya’daki topların mevcudiyeti çok gizli tutulduğundan hükümeti zor duruma sokmamak için bu topların
173 Karacan, s. 430-463.
174 ATASE Arşivi, K: 570, G: 46, F: 46-1.
175 ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-1.
176 ATBD, Belge 45-2,45-3,45-4, s.328-331.
hemen Anadolu’ya nakledilmesini istiyordu.177 13 Haziran tarihinde İstanbul Kumandanı Selahaddin Adil Paşa, Silivri’den Anadolu’ya asker nakli için vapur tahsis edildiğini, vapurun 15 Haziran akşamı Silivri’de bulunacağını, bir hafta zarfında iki veya üç seferle her iki iskeleden nakliyatı sona erdireceği, elde başka vapur olmaması ve gizliliğin muhafazası için başka vapur tahsis edilemediğini Müdâfaa-yı Millîye’ye bildiriyordu.178 18 Haziran tarihinde Müdâfaa-yı Millîye’den gönderilen telgrafta; 17 Haziran günü Silivri’den 16 zabit, 480 nefer, 327 hayvan, 14 cebel, 4 sahra ve bunlara ait 1585 mermi ile 33 piyade tüfengi ve 3200 cephanesiyle hareket eden vapurun; bir İngiliz torpidosu tarafından tevkif edildiği, geminin iki zabit tarafından arandıktan sonra kendilerini takip etmeleri istendiği ve vapurun Haydarpaşa’ya getirildiği belirtiliyordu. Yapılan müzakerelerde gemideki topların Mudanya Mütarekesi’ne aykırı olması nedeniyle bunlara İngilizler tarafında el konuldu.179 Daha sonra ilerleyen günlerde bu nakliyata Ümit Vapuru tahsis edilerek devam edildi.180
Fransız temsilcisi General Pelle Mayıs ayında İsmet Paşa’ya iki üç aydan beri Suriye sınırında yığınak yapıldığını ve Fransız hükümetinin bundan rahatsız olduğunu belirtmiş, İsmet Paşa ise Suriye sınırındaki hareketliliğin her zaman yapılan kıtaların yer değiştirme hareketi olduğunu belirtmişti.181 Konferans’ta çözümlenemeyen konuların başını Fransa çektiğinden, Fransız askerinin bulunduğu Suriye sınırı çok önemliydi. 13 Haziran tarihinde Fevzi Paşa Müdâfaa-yı Millîye’ye çektiği çok mahremdir notlu telgrafında Suriye sınırında yapılması gereken hususları şöyle belirtti:
Fransızlar Suriye mıntıkasındaki kıtaatının kısmi küllisi kısmen Halep civarında olmak üzere hududumuza yaklaştırmıştır. Lozan müzakeratı inkıtaı uğradığı takdirde Fransızların bu mıntıkada harekâtı harbiyyeye kıyam etmeleri muhtemeldir. Buna mukabil bizde hududa civar mıntıkada bir anda birçok sınıfları silah altına almağa ve belki de bu cepheye nakliyatı askeriyye icrasına mecbur kalacağız. Halen Adana mıntıkasında bulunan kıtaaat mevcutları seferi mevcuttan düşkün bir vaziyete geçmiştir. Mahalli seferberlik ilan edildiği taktirde evvel emirde bu kıtaatın mevcutlarının hududumuza iblağı icap edecektir. Ve şimdiden fırkaların bilhassa makineli
177 ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-4.
178 ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-13.
179 ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-17; İYRT, s.45.
180 ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-35.
181 Karacan, s.317-318.
tüfenklerinin süratle ikmali ve seferberlik vukuunda fırkalara lüzumu olacak eslihanın icap eden mahallerde idharı lazım gelmektedir. Gerek bu makineli tüfenklerle eslihanın ikmali ve gerek bu mıntıka için takip edecek sair ikmal hususatının süratle ifası için icap edenlere mahremane tebliğ buyurulmasını rica ederim.” 182
Yine Suriye hududu konusunda İsmet Paşa, 23 Haziran tarihinde gazetecilere şu açıklamayı yapıyordu:
Son günlerde yine Suriye hududunda tahşidatta bulunduğumuza dair bir takım şayialar çıkarmaya başladılar. Bu şayiaların katiyyen aslı yoktur.
Bütün bu rivayetler fikirleri mali bir meseleye geçirmek ve oraya çevirmek maksadından ileri gelmektedir. Değil Suriye hududunda tahşidat yapmak, biz bilakis birkaç sınıfı da terhis etmiş bulunuyoruz. Eğer hakikaten bir tahşidat varsa, bunu Suriye hududunun öteki tarafında aramak lazımdır.
Çünkü Fransızlar İskenderun’la Halep arasında pek faal askeri hareketlerde bulunuyorlar. Gelen raporlar bu hususta tereddüte mahal bırakmayacak derecede tafsilat ve malumat vermektedir.183
Bu sırada konferansta geçen çetin müzakereler karşısında Refet Paşa, 21 Haziran tarihinde Erkân-ı Harbiyye-i Umûmiye Riyâseti’ne Lozan’daki durumun önemli bir aşamaya geldiğinden, müttefiklerin “harekat-ı hasmane” davranışları karşısında nasıl hareket edileceğini soruyordu.184 22 Haziran tarihinde Fevzi Paşa, Refet Paşaya 3 maddelik cevabi telgrafında:
1- Düvel-i Mütelife ve Yunanistan ile harekat-ı hasmaneye ibtidar halinde Trakya’daki kıtaatla İstanbul Kumandanlığının şehir haricinde istihdam edeceği kıtaat ve Birinci Ordunun Boğazın garbında bulunan kıtaatı evvelce takarrür eden şekilde icra-yı hareket ile İstanbul Boğazının garp sahiline hâkim olacaklar ve Birinci Ordu ile irtibat tesis edeceklerdir.
182 ATASE Arşivi, K: 1632, G: 44, F:44-1.
183 İlhan Turan, İsmet İnönü, Lozan Barış Konferansı Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj, Anı ve Söyleşileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2003 s.133, aktaran Özlü, s.232.
184 ATBD, Belge No 46,46-1:2, s.332-335.
2- İstanbul Kumandanlığının şehir dâhilinde terk edeceği kıtaatı bulundukları mıntıkada asayişi temin ve bir tecavüze karşı karakollarını müdafaa edecekler Müdafaa-i Milliye Teşkilatı ise sekene-i İslamiye gerek Rumlar ve gerekse Düvel-i Mütelife kıtaatı tarafından umumi bir tecavüze maruz kalmadıkça bu harekete iştirak etmeyecek aksi halde evvelce aldıkları talimat dairesinde ifa-yı vazife eyleyeceklerdir. Mamafih her iki halde de bu teşkilatın Düvel-i Mütelife tayyare hangarlarını tahrip vazifesi bakidir.
3- Birinci maddedeki harekâta ibtidar zamanı Erkan-ı Harbiye-i Umumiyeden bildirilecektir. Ancak muhaberenin inkıtaı dolayısıyla emir verilemediği takdirde gerek Düvel-i Mütelifenin ve gerekse Yunan kıtaatının bilfiil hasmane harekâta teşebbüsü muhasamatın mebdei add edilerek tevdi olunan vezaifin ifasına ibtidar olunacaktır…185
Görüleceği üzere Fevzi Paşa işgal ordularının düşmanca hareketleri karşısında önceden bildirilen harp planları dahlinde karşılık verileceğini bildirdi. Daha önceki yazışmalarda da dikkat edildiği gibi savaşı Türkiye’nin başlattığı algısının önüne geçmek için ilk hareketin onlardan gelmesi sonrasında harekete geçileceği noktası yeniden vurgulandı.
23 Haziran’da müttefik baş delegeleri ve İsmet Paşa bir araya geldi. Bu toplantıda senetler, ayrıcalıklar ve tahliye konuları haricindeki konulara son şekil verildi ve bu konularda tamamen anlaşıldı. Geriye kalan üç konuda ise Fransa’nın başını çektiği müttefik grup ve Türkiye fikirlerinde bir değişikliğe gitmediğinden bir çözüme kavuşturulamadı.186
2 Temmuz günü İsmet Paşa, müttefik delegelerine birer nota vererek, görüşmelerin hızlandırılmasını ve geriye kalan konuların bir an önce çözüme kavuşturulmasını istedi.
3 Temmuz’da baş delegeler bir araya geldi. İkincil derece öneme sahip konular görüşüldü. Fransa, hükümetinden talimat gelmediğini söyleyerek geriye kalan 3 önemli konu için bir görüşme yapılamayacağını bildirdi.187 8 Temmuz akşamı senetler ve tahliye konularında anlaşıldığı halde birkaç gün sonra yine tahliye ve ayrıcalıklara ait
185 ATBD, Belge No 46-3,46-4, s.336-338.
186 Karacan, s.464-480.
187 A.g.e., s.481-492.
bazı ayrıntılar yüzünden konferans yeni bir kriz dönemine girmeye başladı. Müttefikler bu sefer de üç yabancı şirkete bir tercih hakkı verilmesi meselesini ortaya çıkardı ve boğazlar sözleşmesi uygulanana kadar, Türk sularında üç devlet adına ikişer kruvazör bırakma talebinde bulundular. 11 Temmuz akşamı yapılan özel toplantıda bu konular çözümlenmeye çalışılmış fakat hiçbir sonuç elde edilememişti.188
Konferansın imtiyazlar meselesi dolayısıyla çıkmaza girdiğini acil notuyla Ankara’ya bildiren 12 Temmuz tarihli İsmet Paşa’nın telgrafı sonrasında189, Fevzi Paşa, aynı gün sınır bölgelerindeki tüm ordulara şu emri yayınladı:
İsmet Paşa Hazretlerinden alınan 12 Temmuz 1923 tarihli malumata nazaran Müttefiklerin Lozan Konferansı’ndan imtiyazlarla ilgili meselelerde kabulü mümkün olmayan teklifler ileri sürdükleri ve İstanbul’un tahliyesinde müşkilat göstermekte olduğu bildirilmektedir. Konferansın iş bu ciddi vaziyet karşısında kesilmesi muhtemeldir. Her İhtimala nazaran askeri birliklerin teyakkuz halinde bulunması lüzumunun hemen emir ve teminini rica ederim.190
Böylece konferansta imtiyazlar meselesi nedeniyle yeni bir kriz dönemine girilmesiyle, ordunun teyakkuz halde bulundurulması emri yinelendi.
15 Temmuz tarihinde Fevzi Paşa İcra Vekilleri Riyâseti’ne, İngilizlerin muhtemel taarruzuna karşı Şemdinan’ı savunmak ve Revandız’ı geri almak gerektiğinden Van’daki müfrezenin takviyesine İcra Vekilleri’nin 19 Haziran tarihli toplantısında karar verildiğini ve Başkumandanlığın 20/21 Haziran tarihli şifresinde emredildiğini bildiriyordu. Bu kapsamda Şark Cephesi Kumandanlığı; gereken para, iaşe, nakliyat ihtiyaçlarını ve aşiretlere ne tür davranış sergilenmesi konusunda cevap gönderiyordu.191 17 Temmuz tarihinde Rauf Bey, Fevzi Paşa’ya İsmet Paşa’dan 16 Temmuz tarihli aldığı telgrafta, sulhün iki üç güne kadar imzalanacağı bildirildiğinden hazırlığı yapılan harekâtın tehirinin heyet-i vekilce kararlaştırıldığını bildiriyordu. 192
188 A.g.e., s.499-501.
189 Akyol, s.282-283.
190 ATASE Arşivi, K: 1803, G: 3, F: 33-1; K: 1674, G: 26, F: 26-3; Akyol, s.282.
191 CDAB, 30-10-0-0 / 54-357-9-2, F.2 ve 3.
192 CDAB, 30-10-0-0 / 54-357-9-2, F.4.
11 Temmuz akşamı olumlu bir gelişme gösteremeden biten görüşmeden sonra 15 ve 16 Temmuz günlerinde baş delegeler yeniden bir araya geldi ve karşılıklı notalar verildi.
Bu toplantılar sonucunda konular ayrıntılarıyla birlikte çözülüp son meseleler de tasfiye edildi. Lozan Konferansı’nın son toplantısı 17 Temmuz Salı günü yapıldı. Burada birinci, ikinci ve üçüncü komiteler son kez toplandı ve tüm meselelerde anlaşmaya varıldığı teyit edildi ve 24 Temmuz 1923 günü Lozan Barış Antlaşması imzalandı.193
Lozan’da 17 Temmuz günkü oturumla antlaşma sağlanmasından dolayı orduda yapılan askeri hazırlıklara son verildi. 19 Temmuz günü Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa’ya gönderdiği telgrafında İzmir’de bulunan Erkân-ı Harbiyye-i Umûmiyye ve Garp Cephesi Karargâhları’nın Ankara’ya nakli için gereken hazırlıkların yapılmasını ve yapılacak askeri işlerin Ankara’dan yürütülmesi için Fevzi Paşa’nın Ankara’da bulunmasını emrediyordu.194 21 Temmuz tarihli Fevzi Paşa cevabi telgrafında, 24 Temmuz tarihinde antlaşmanın imzalanmasından sonra her iki karargâhla Ankara’ya hareket edeceğini ve ordunun masrafını azaltmak için 1898 doğumluların terhisi için müsaade istiyordu.195 22 Temmuz tarihinde Fevzi Paşa, yayınlamış olduğu karargâh emrinde 26/27 Temmuz gecesi trenle İzmir’den Ankara’ya hareket edecek ilk kafilenin programını açıklıyor, devamında ordunun barış kadrosuna geçirilmesi amacıyla lağvedilecek birlikler ve teşkilatta yapılacak işleri açıklıyordu.196 Ayrıca Türkiye’nin Musul meselesi dolayısıyla Irak sınırının Lozan Antlaşması’nda çözüme kavuşturulamaması nedeniyle bu bölgedeki orduların muhafazasına karar verildi. Fevzi Paşa, 3 Ağustos tarihinde Müdâfaa-yı Millîye, Başkumandanlık, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Paşa ve Elcezire Kumandanlığı’na göndermiş olduğu telgrafında, barış imza edilmiş olduğundan Revandız’a düşünülen taarruzdan şimdilik vazgeçildiğini, bölgede bulunan kıtaatın cephane, esliha ve teçhizat noksanlarının ikmali ve talim terbiyenin arttırılmasını belirtiyordu.197
193 Karacan, s.500-503.
194 ATBD, Belge No 47, 47-1, s.339-341.
195 ATBD, Belge 47-2, s.342-343. ATASE Arşivi, K: 1550, G: 76, F.76-1. K: 164, G: 59, F: 59-1.
196 ATBD, Belge 47-3, 47-4, 47-5, s.344-348. Lağvedilen birlikler ve yapılan teşkilat değişikliği için bkz.
Belge No 48, 48-1, 48-2, s.349-354.
197 CDAB, 30-10-0-0 / 54-357-9-1.
SONUÇ
Alman stratejist C. von Clausewitz harbi; düşmana irademizi kabule zorlamak için kuvvet kullanma eylemi olarak tanımlamaktadır.198 Buna göre kuvvet, düşmana irademizi kabul ettirme amacının aracıdır. Clausewitz, bu amaca ulaşmak için 3 ana öğenin altını çizmektedir:
Silahlı kuvvet kesinlikle imha edilmelidir, yani artık harbe devam edemeyecek duruma sokulmalıdır… Ülke zabt edilmelidir; çünkü ülkeden yeni bir silahlı kuvvet teşkil edilebilir. Fakat bu iki şey tamamen yapılsa bile düşmanın iradesi de kırılmadıkça, yani düşman hükümeti ve müttefikleri, barış antlaşması imzalamaya ya da halk boyun eğmeye razı edilmedikçe harp, yani düşmanca gerginlik (muhasamat) ve düşman kuvvetinin etkisi sona ermiş kabul edilemez.199
Clausewitz’in bu açıklamaları, Birinci Dünya Savaşı sonrasında İtilaf Devletleri’nin Osmanlı Devleti üzerinde uyguladıkları işgal politikasının teorik temelini oluşturmaktadır. Mondros Mütarekesi’yle İtilaf Devletleri Osmanlı ordularını dağıtmış ve cephanesini kendi idaresine almak istemiştir. Aynı zamanda mütarekenin 7. maddesine dayandırılarak ülkede işgallere başlamıştır. Fakat Clausewitz’in de belirttiği gibi tüm bunlar yapılsa dahi halk iradesi kırılmadıkça amacın başarıya ulaşması mümkün değildir. Mustafa Kemal Paşa önderliğinde yürütülen Kurtuluş Savaşı’nın başarıya ulaşmasında halk iradesinin İtilaf güçlerine üstün gelmesi yatmaktadır.
İtilaf devletlerinin Anadolu’daki işgal ve diğer eylemlerini kabul etmeyen Türk halkı, bu hareketlere karşı yerel direniş cemiyetleri kurarak bunlara karşı koymayı amaçlamıştır.
19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkışı ve sonrasında yapılan kongrelerle Milli Mücadele tek bir elde toplanmış, yapılan savaşlarla Kurtuluş Savaşı’nın cihet-i askeriyyesi tamamlanmıştır.
20 Kasım 1922’de başlayan Lozan Görüşmeleri, konferansta anlaşma sağlanamadığından 4 Şubat 1923 günü kesintiye uğramıştır. Daha sonra 23 Nisan günü
198 C.V. Calusewitz, Harp Üzerine, (Çev. E.Tuğg. Fahri Çeliker), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1991, s.21.
199 A.g.e., s.36.
ikinci dönem görüşmeleri başlayarak, 24 Temmuz 1923 günü antlaşma metninin imzalanmasıyla Konferans tamamlanmıştır. Konferans, ilk devresi 74 gün ve ikinci devresi 92 gün ile toplamda 166 gün sürmüştür. Görüşmeler süresince yalnız Birinci Dünya Savaşını sonlandırmaya yönelik konular görüşülmemiş aynı zamanda hatta ilk planda olarak Batılı devletlerle Osmanlı Devleti arasında asırlardır devam eden ilişkilerin ele alındığı bir görüşmeler dönemi olmuştur. Batılı devletlerin Osmanlı topraklarını parçalamaya ve egemenliğini sınırlamaya yönelik kararlılığına karşın Türk heyeti konferans esnasında toprak bütünlüğü tam ve egemenlik hakları bağımsız bir antlaşmayı savunmuşlardır. Bu iki zıt durum konferansın ilerlemesine engel oluşturmuştur.
Türkiye, Lozan görüşmeleri sürecinde diplomasi ve savaş hazırlığını birlikte yürüttü.
Zaten henüz konferans başlamadan Musul bölgesinde görevli bir müfreze bölgeye yönelik askeri faaliyetlerini icra etmekteydi. Mudanya Mütarekesi’yle savaş durumuna son verilerek Türk ordusunun ilerleyişi durmuş olsa da konferans sürecinde ordu etkinliğini korumaya devam etti. Bu süreçte ordunun etkinliğini korumaya yönelik faaliyetler yürütülürken diğer taraftan kesinti halinde bir savaş durumunda uygulanmak amacıyla detaylı harp planları yapıldı. İstanbul’da denetimi elde tutmak için İstanbul Kumandanlığı’nın kurulması, olası bir savaş halinde İstanbul’a yakın yerlerde iaşe maddelerinin toplanması, İzmir ve İzmit limanlarının torpillenmesi, hava ihbar karakollarının kurulması, İtilaf orduları hakkında istihbarat faaliyetinin yürütülmesi, savaş halinde halkın nakliye araçlarının kullanımı için Meclis’ten onay alınması, bu süreçte yapılan faaliyetlerin birkaçıdır.
Türkiye Lozan sürecinde yaptığı askeri hazırlıklarla bazı amaçlar gütmekteydi. Birincisi, yazışmalarda da en çok belirtilen, konferansın kesintiye uğraması halinde işgal altında bulunan bölgelerin askeri harekâtla geri alınmasıydı. Alınan askeri tedbirler, yapılan planlar doğrudan bu amaca yönelik faaliyetlerdir.
İkinci sebep olarak yapılan askeri faaliyetlerin İtilaf Devletleri üzerinde propaganda faaliyeti yürütmek amacıyla yapıldığı görülmektedir. Fevzi Paşa, konferans devam ederken Aralık ayında İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti’ne “…üç sınıfı yeniden tahtı silaha celb etmek üzere olduğumuza dair neşriyat ve propagandaya devam olunmalıdır…”
telgrafını çekerek bu durumu örneklendirmektedir.
Bazen Lozan’dan gelen telgraflarda orduya atıfta bulunarak kesinti halinde savaşın muhtemel çözümler arasında olacağı bildirildi. Benzer şekilde hem Ankara’dan gönderilen telgraflarda hem de Mustafa Kemal Paşa’nın doğrudan İsmet Paşa’ya yazmış olduğu telgraflarda orduya atıfta bulunuldu. Bunun mevcut durumun bildirilmesi yanında İtilaf devletleri üzerinde propaganda faaliyeti olduğu söylenebilir. Bu dönemde hem Türk hem de İngiliz yetkililer Lozan – Ankara arasında yaşanan haberleşmenin istihbarat zafiyeti içerisinde yürütüldüğünü doğrulamaktadır. Yazışmaların İtilaf Devletleri’nin denetimi altında yapıldığının bilen Türk heyeti yazışmalarında görüşmelerin kesintiye uğraması halinde ordunun ileri harekâtına devam edeceği mesajını vererek İtilaf yetkilileri üzerinde etki etmeyi amaçladı.
Üçüncü olarak, yapılan askeri hazırlıklarla savaş taraftarı olan kesimin muhalefeti bastırılmak istendi. Konferansta İtilaf temsilcilerinin Mîsâk-ı Millî’ye aykırı taleplerde bulunması ve bunun konferansta müzakere edilmesi bundan hoşnut olmayan bir kesimin oluşmasına sebep oldu. Büyük Taarruz’la başarıya ulaşmış bir ordunun Mudanya Mütarekesi’yle durdurulmuş olması ve bir de konferansta Türk heyetinin Mîsâk-ı Millî’den taviz veren müzakereler yürütmesi hem ordu ve hem de Meclis’te bir muhalefet hareketi oluşturmuştu. Bu nedenle yapılan tüm bu hazırlıkların Ankara Hükümeti’nin Meclis’te elini güçlendirdiği söylenebilir. Aynı şekilde ordu içerisinde ki bu teyakkuz hali, orduda bulunan muhalif kanadın ılımlaşmasını sağladı.
Tüm bu hazırlıklar yapılırken ve görüşmeler kesintiye uğradıktan sonra neden yeni bir savaş yapılmadı sorusu akla gelmektedir. Görüşmeler sürecinde savaşa en yakın olunan dönem kesinti döneminde İzmir limanında yaşanan hadisedir. Türkiye İzmir limanını 1000 tondan fazla gemilere kapadığını bildirmesine rağmen, İngiltere’nin bu karara aykırı teşebbüsü karşısında geri adım attı. Böyle bir adım atılmasında İsmet Paşa’nın Lozan dönüş yolculuğunda 10 Şubat 1923 günü Bükreş’ten Mustafa Kemal Paşa ve Hüseyin Rauf Bey’e çekmiş olduğu telgrafların etkili olduğu söylenebilir. İsmet Paşa göndermiş olduğu telgraflarında Lozan’da geçen görüşmelerden umutlu olduğunu belirterek sorunların bir kısmının çözümlendiğini ve geri kalanının da çözümleneceğini belirtmiştir. Hem bu durum hem de savaş sorumluluğunun üzerine alınmaması isteğiyle ilk hareketin Türkiye’den yapılmış olmasının önüne geçilmek istendi. Sonraki dönemlerde de hem Fevzi Paşa hem de diğer ordu komutanları, harp durumu yaratacak hareketlerden uzak durulmasını emrettiler. Fakat 17 Temmuz’da antlaşma üzerinde son karar alınıncaya dek ordunun askeri gücü korunmaya çalışıldı. Hatta
Fevzi Paşa’ya 17 Temmuz’da görüşmelerin tamamlandığını, ordu karargâhının Ankara’ya taşınması talep edildiğinde antlaşmanın imzalanmasından sonra bu işleme başlayacağını bildirdi ve 24 Temmuz’dan sonra barış kadrosuna geçiş ve Ankara’ya taşınma işlemlerine başlandı. Böylece antlaşma metni imzalana dek ordudaki teyakkuz hali korundu.
Hem İtilaf Devletleri’nin hem de Türkiye’nin dünya savaşı sonrasında yeni bir savaş sorumlusu olmak istememeleri o günün koşullarına uygun bir düşüncedir. Ayrıca İtilaf Devletleri’nin Birinci Dünya Savaşı’nı kazanmalarına rağmen ülkelerinde ekonomik, siyasi ve toplumsal olarak istikrarlı bir dönemde olmamaları bu sürecin yeni bir savaşla sonuçlanmasının önüne geçtiği söylenebilir. İtilaf Devletleri’nin egemenliği altındaki Müslüman sömürge devletlerinde başlayan ayrılıkçı hareketlerin Anadolu’da başlayacak yeni bir savaşla artacağı düşüncesi de bu sürece etkisi olduğu söylenebilir.
Türkiye Lozan görüşmelerinde milli hedeflerini elde etmek amacıyla bir yandan diplomasi yolunu kullanırken, diğer yandan askeri güç unsurunun etkinliğini korumuştur. Bu süreçte her ne kadar ayrıntılı harp planları yapılsa da görüşmelerin kesintiye uğramasıyla savaş sorumlusu olmamak için ilk adımı kendisi atmamıştır. Bu süreçte askeri gücünü koruyarak hem olası savaş ihtimaline karşı hazırlık yapılmış, hem de askeri gücün caydırıcılığından faydalanmak istemiştir.
KAYNAKÇA
ARŞİV BELGELERİ
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı CDAB, 30-10-0-0 / 54-357-9-1.
CDAB, 30-10-0-0 / 218-472-22.
CDAB, 30-10-0-0 / 218-472-26.
CDAB, 30-18-1-1 / 6-44-7.
CDAB, 30-10-0-0 / 218-472-30.
CDAB, 30-10-0-0 / 54-357-9-2, F.2 ve 3.
CDAB, 30-10-0-0 / 54-357-9-2, F.4.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Arşivi ATASE Arşivi, K:1545, G:73, F: 73-1.
ATASE Arşivi, K: 1545, G: 75, F: 75-1.
ATASE Arşivi K:1588, G: 135, F: 135-1.
ATASE Arşivi, K:1590, G:66, F:66-13.
ATASE Arşivi, K:1597, G:46, F:46-1.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-1.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-12.
ATASE Arşivi, K: 1537, G: 145, F:145-1.
ATASE Arşivi, K: 1537, G: 148, F:148-1:2.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-3 ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-2.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F:117-7.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-8:10.
ATASE Arşivi, K: 611, G: 151, F: 2-115.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-13:14.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-16.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-23:24.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-18.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F:117-22.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-18:19.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 117, F: 117-20:21.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 15, F: 15-1.
ATASE Arşivi, K: 1666, G: 112, F: 112-1.
ATASE Arşivi, K: 1727, G: 106, F: 106-1:3.
ATASE Arşivi, K: 1727, G: 106, F: 106-4.
ATASE Arşivi, K: 1666, G: 119, F: 119-1.
ATASE Arşivi, K: 1797, G: 25, F: 25-1.
ATASE Arşivi, K: 717, G: 126, F: 126-1:2.
ATASE Arşivi, K: 1703, G: 28, F: 28-1.
ATASE Arşivi, K: 1756, G: 24, F:24-1.
ATASE Arşivi, K: 1600, G: 23, F: 23-1.
ATASE Arşivi, K: 1600, G: 74, F: 74-1.
ATASE Arşivi, K: 1600, G: 74, F: 74-7.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 49, F: 49-1.
ATASE Arşivi, K: 1791, G: 97, F: 97-1.
ATASE Arşivi, K: 1544,G: 4, F: 4-1.
ATASE Arşivi, K: 1791, G: 97, F: 97-2.
ATASE Arşivi, K: 1791, G: 97, F: 97-3(ÖA).
ATASE Arşivi, K: 1544, G: 4, F: 4-3.
ATASE Arşivi, K: 1673, G: 147, F: 147-3:5.
ATASE Arşivi, K: 1793 G: 106, F: 106-1.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 106, F: 106-3.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 106, F: 106-4,4a.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 106, F: 106-5.
ATASE Arşivi, K: 1791, G: 44, F: 44-1 ATASE Arşivi, K: 1501, G: 7, F: 7-1.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 106, F: 106-6.
ATASE Arşivi, K: 1793, G: 106, F: 106-8.
ATASE Arşivi, K: 1673, G: 147, F: 147-3.
ATASE Arşivi, K: 1673, G: 157, F: 157-4.
ATASE Arşivi, K: 1671, G: 116, F: 116-2.
ATASE Arşivi, K: 1667, G: 66, F: 66-1.
ATASE Arşivi, K: 1632, G: 28, F: 28-1.
ATASE Arşivi, K: 1544, G: 80, F: 80-1.
ATASE Arşivi, K: 1634, G: 115, F: 115-1.
ATASE Arşivi, K: 1544, G: 8, F.8-6.
ATASE Arşivi, K: 1551, G: 6, F: 6-1, 6-2.
ATASE Arşivi, K: 1666, G: 2, F: 2-1.
ATASE Arşivi, K: 570, G: 46, F: 46-1.
ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-1.
ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-4.
ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-13.
ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-17.
ATASE Arşivi, K: 1617, G: 31, F: 31-35.
ATASE Arşivi, K: 1632, G: 44, F:44-1.
ATASE Arşivi, K: 1803, G: 3, F: 33-1.
ATASE Arşivi, K: 1674, G: 26, F: 26-3.
ATASE Arşivi, K: 1550, G: 76, F: 76-1.
ATASE Arşivi, K: 164, G: 59, F: 59-1.
KİTAPLAR
AKYOL, Taha. Bilinmeyen Lozan, Doğan Kitap, İstanbul, 2014.
ARMAOĞLU, Fahir. 20.yy Siyasi Tarihi (1914-1995), Alkım Yayınevi, İstanbul, 2007.
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı, Yıl 63, Sayı 133, Ankara, 2014.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2006.
ATEŞ, Toktamış. Türk Devrim Tarihi, Der Yayınları, İstanbul, 1982.
Balkan Savaşı’na Katılan Komutanların Yaşam Öyküleri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2004.
Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, Cilt 1,Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2009.
Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, Cilt 2, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2009.
Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, Cilt 3, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2009.
BUDAK, Mustafa. 99 Soruda Lozan, Ketebe Yayınları, İstanbul, 2018.
DEMİRCİ, Sevtap. Belgelerle Lozan, Taktik-Stratejik Diplomatik Mücadele, Alfa Yayınları, 4. Basım, İstanbul, 2017.
GOLOĞLU, Mahmut. Milli Mücadele Tarihi - I, Erzurum Kongresi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.Basım, İstanbul, 2011.
_____ . Milli Mücadele Tarihi-II, Sivas Kongresi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2006.
_____ . Milli Mücadele Tarihi-III, Üçüncü Meşrutiyet, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 2014.
GÜNEŞ, İhsan. Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1923, (Der. Ali Satan), Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2012.
KARACAN, Ali Naci. Lozan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6.Basım, İstanbul, 2018.
Lozan Barış Konferansı Tutanaklar – Belgeler, (Çev. Seha L. Meray), Takım 1, Cilt 1, Kitap 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
ODABAŞ, Fatih. Milli Mücadele’de Çanak Bunalımı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.
ODYAKMAZ, Cevad. Mondros-Sevr ve Mudanya-Lozan, Togan Yayıncılık, İstanbul, 2013.
ORTAYLI, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2008.
_____ . Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Timaş Yayınları, İstanbul, 2008.
SANDER, Oral. Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, 25.Baskı, Ankara, 2015.
SHAW, Stanford, J., Birinci Dünya Savaşında Osmanlı İmparatorluğu, Savaşa Giriş, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
SONYEL, Salahi R.. Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Türk Tarih Kurumu, 4.Baskı, Ankara, 2014.
SOYSAL, İsmail. Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. Baskı, Ankara, 2000.
ŞAHİNGÖZ, Mehmet. Ali Rıza Paşa Hükümetinin İstifası ve Tepkileri, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2001.
ŞİMŞİR, Bilal N.. Lozan Telgrafları, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990.
TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, 21 Şubat 1339, TBMM Basımevi, Ankara, 1985.
TOLON, Ahmet Hurşit. Birinci Dünya Savaşı Sırasında Taksim Anlaşmaları ve Sevre Giden Yol, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2004.
TURAN, İlhan. İsmet İnönü, Lozan Barış Konferansı Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj, Anı ve Söyleşileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2003.
Türk İstiklâl Harbi 2. Cilt Batı Cephesi 6’ncı Kısım IV Kitap, İstiklâl Harbinin Son Safhası (18 Eylül 1922: 1 Kasım 1923), Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Resmî Yay. Seri No: 1, Ankara, 1969.
Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, İstiklal Harbinin Son Safhası, 2. Ciilt, 6. Kısım 4.
Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995.
TÜRKMEN, Zekeriya. Musul Meselesi, Askeri Yönden Çözüm Arayışları (1922-1925), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2011.
ÜLMAN, Haluk. Birinci Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Savaş. İmge Kitabevi, İstanbul, 2002.
WALDER, David. Savaştan Sonra Çanakkale Olayı (1922), Örgün Yayınevi, 1.Baskı.
İstanbul, 2004.
YILMAZ, İskender. Gümrü Antlaşması, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2001.
