kullan›ld›¤›n›n belirlenebildi¤i
durumlarda iflverenin uygulamaya
son vermesi gere¤inden de söz
edilemez.
nabilece¤i148
ve iflçinin r›zas› üzerindeki sözünü et- ti¤imiz kuflkuyu kald›rman›n en etkin yollar›ndan birinin de, bu oldu¤u ileri sürülür149
. Kan›m›zca da, toplu ifl sözleflmesinin koruma ve düzen ifllevleri150
iflçinin özel yaflam›na iliflkin düzenlemeler bak›- m›ndan da geçerlidir ve toplu ifl görüflmesinde ta- raflar›n, bireysel ifl sözleflmesindeki gibi ekono- mik, sosyal ve entelektüel aç›dan dengesiz konum- da olmamas›, r›zan›n gerçekten özgür iradeyle ve- rilip verilmedi¤i ve r›zan›n geri al›nabilmesi konu- sundaki ortaya koydu¤umuz tart›flmalar› en aza in- dirir. Ayr›ca, toplu ifl sözleflmesi taraflar›n›n düzen- leme yetkisi, özel yaflam hakk›n›n da aralar›nda bulundu¤u temel haklarla s›n›rl›d›r151
. Baflka bir an- lat›mla, AY m.20-23 ve giderek, MK.23-24 ve BK m.19, 20 s›n›rlar›n› aflan hükümler geçerli olarak kabul görmez.
Ne var ki, özel yaflam hakk› söz konusu oldu¤un- da toplu ifl sözleflmesiyle al›nan r›za sayesinde sözü- nü etti¤imiz tart›flmalar›n mutlak flekilde son bulaca- ¤›n› iddia etmek de olanakl› görünmemektedir. Bu sonuca varmam›zda, ba¤›tland›¤› ünitedeki ço¤unlu- ¤un iradesinin toplu ifl sözleflmesine yans›yaca¤›n›; dolay›s›yla, r›za göstermek niyetinde olmayan iflçi (birey) bak›m›ndan, iflveren taraf›ndan haz›rlanarak önüne konulan sözleflme hükümlerine benzer bir durumun do¤abilece¤ini belirterek; özel yaflam hak- k›n›n bireysel hak olma niteli¤ine vurgu yapan ve bu nedenle r›za üzerindeki kuflkunun toplu ifl söz- leflmesiyle düzenleme yap›larak kald›r›lamayaca¤›n› savunan aksi görüflün152
etkisi yads›namaz.
b) Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak ‹flverenin Dayanabilece¤i Yarar
‹fl iliflkisi içinde olmak, iflçinin kiflilik hakk› ile iflverenin hak ve ç›karlar›n›n (yararlar›n›n) denge- lenmesini zorunlu k›lar. Burada yap›lacak olan, ifl- çi ve iflverenin özel nitelikli yararlar› aras› tart›m ve birinin di¤erine daha a¤ar bast›¤›n›n tespitidir. Ör- ne¤in, iflverenin iflini verimli flekilde yürütmekteki yarar›, belirli bir dereceye kadar iflçinin özel yaflam hakk›yla aras›nda bir flekilde denge kurulmas› ge- reken bir yarar olarak karfl›m›za ç›kar. Dahas›, ifl- verenin iflçilerinin davran›fllar› nedeniyle sorumlu- lu¤una gidilebilecek durumlar (Örn. BK m.55, 100) ya da iflçilerin davran›fllar›n›n iflverenin kendisine verebilece¤i zarar düflünüldü¤ünde, sözünü etti¤i- miz tart›m ve dengeleme gere¤i ortadad›r153
.
Müdahaleyi hukuka uygun k›lacak neden ola- rak üstün özel yarardan bahsedilirken, müdahale- ye maruz kalan›n özel yaflam hakk› karfl›s›nda, da- yan›lan yarar›n da kiflilik hakk›yla ba¤lant› içinde olmas› gerekti¤inin kabulü yerinde olur154
. ‹flyerin- de güvenli¤in sa¤lanmas›na yönelen, iflçinin özel yaflam›na müdahale karakterli uygulamalar›n hu- kuka uygun kabul edilmesi gerekti¤i savunulur- ken, özel yaflam hakk› karfl›s›nda de¤erlendirmeye al›narak üstün tutulan yarar›n, iflverenin, di¤er iflçi- lerin, müflterilerin (tüketicilerin) kiflilik hakk›ndan kaynaklanan yarar oldu¤u görülür155
.
Özelikle üzerinde durulmas› gereken nokta ise, iflverenin salt ekonomik nitelikli yarar›n›n iflçinin özel yaflam hakk› karfl›s›nda nas›l de¤erlendirilme- si gerekti¤idir. Özel yaflama müdahale içeren uy- gulamalar›n meflrulaflt›r›lmas› çabas›nda bu tür uy- gulamalarla, sürekli tekrarlanan h›rs›zl›klar›n ön- lenmesinden, iflçinin eylemleri nedeniyle iflverenin olas› sorumlulu¤u, verimlili¤in artt›r›lmas›, üretim maliyetlerinin düflürülmesine dek genifl nedenler yelpazesine dayan›ld›¤› görülür. Dahas›, verimin artt›r›lmas›yla daha düflük fiyatlar›n olufltu¤u, gide- rek, tüketicilerin ve toplumun yarar›n›n bulundu¤u ileri sürülmektedir156
. Özel yaflam hakk›n›n bir te- mel hak oluflunun ve öneminin yan› s›ra, ‹fl Huku- ku ilkeleri de dikkate al›nd›¤›nda, ekonomik te- melli meflrulaflt›rmalar›n, genelde reddedilmesi ge- rekti¤i157
; ancak, ekonomik yarar›n dikkate de¤er, aç›k ve kamu yarar›yla iliflkilendirilebilir oldu¤u ve iflçinin özel yaflam›na müdahalenin en az düzeyde tutulabildi¤i durumlar bak›m›ndan da iki yarar ara- s›nda de¤erlendirme/tart›m yapmay› tümden red- detmenin, hakkaniyete uygun sonuçlar yaratmaya- ca¤› belirtilir158
.
Kan›m›zca, ö¤retide, müdahalenin hukuka uy- gun kabul edilebilmesi için üstün tutulabilecek ya- rar›n, kiflilik hakk›yla ba¤lant› içinde bulunan bir yarar olmas› gerekti¤ini ileri süren görüfl, kan›m›z- ca burada dikkate al›nmal›d›r. Meselenin çözü- münde, h›rs›zl›¤›n önlenmesinden verimlili¤in art- t›r›lmas›na kadar genifl bir yelpaze oluflturan ve ifl- verenin ya da üçüncü kiflilerin kiflilik de¤erleriyle iliflkilendirilemeyen salt ekonomik nitelikli yarar›n, özel yaflam hakk› karfl›s›nda do¤rudan üstün tutul- mas› yerine; sadakat borcu ve dürüstlük kural› çer- çevesinde iflçiden özel yaflam›na müdahale içeren uygulamaya r›za göstermesinin, olay›n özellikleri-
66
HAZ‹RAN ’08
S‹C‹L
ne göre, beklenip beklenemeyece¤i ölçütünün kullan›lmas› yerinde olacakt›r159
.
‹flçinin kiflilik hakk›, dolay›s›yla özel yaflam› karfl›s›nda üstün tutulacak kamu yarar› nedeninin iflveren müdahaleleri bak›m›ndan uygulama alan› oldukça dard›r160
. Bu nedene dayanan iflveren mü- dahalelerinin ço¤u, zaten kanunlarda düzenlenmifl olup; kanunun verdi¤i yetkinin kullan›lmas› teme- linde hukuka uygun hale gelmektedir. Kanunla ta- n›nm›fl aç›k bir yetkinin kullan›m› d›fl›nda kamu yarar›na dayanarak iflverenin iflçinin özel yaflam›na müdahale etmesi için ise ö¤retide iflverenin kendi- sini kamu otoritesi / Devlet yerine koyma e¤ilimi- ne dikkat çekilir161
. Toplumun alkol ve uyuflturucu- dan temizlenmesi gibi bir amaçla ve baflka hiçbir dayanak olmaks›z›n iflyerinde yap›lacak alkol test- leri; iflyerinde güvenli¤e yönelen bir tehlike ya da ekonomik zarar riski bulunmad›¤› halde üst arama- s› yap›lmas› gibi örneklerde, bu e¤ilim gözlemle- nir. Devlet eliyle yap›lacak arama, test vb. uygula- malar›n bile ciddi s›n›rlamalara tabi oldu¤u gerçe- ¤i karfl›s›nda162
, iflverenin kendini kamu otoritesi yerine koyarak hareket etmesi, her fleyden önce, iflyerinde alkol ve uyuflturucu kullanmayan ya da h›rs›zl›k olaylar›na kar›flmayan ço¤unlu¤un, özel yaflam hakk›n› hiçe saymak anlam›na gelecektir163
. Anayasa hükümleri, uygun olduklar› ölçüde, ki- fliler aras› (iflçi-iflveren) iliflkilerde de uygulama alan› bulur164
. ‹flverenin kendini kamu otoritesi ye- rine koymak e¤ilimi ve dayanabilece¤i üstün yara- r›n niteli¤iyle ba¤lant›l› olarak üzerinde durulmas› gereken nokta ise, Anayasa’da kamu otoritesinin özel yaflama müdahaleleri için getirilen hakk›n s›- n›rlanmas›na iliflkin ölçütlerin iflverenin müdahale- leri bak›m›ndan anlam›d›r. Belirtmek gerekir ki, Anayasa’n›n m.20/II, 21, 22/II düzenlemesindeki, “Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi, genel sa¤l›k ve genel ahlâk›n korunma- s› veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin ko- runmas› sebeplerinden biri veya birkaç›na ba¤l›
olarak, usulüne göre verilmifl hâkim karar› olma- d›kça; yine bu sebeplere ba¤l› olarak, gecikmesin- de sak›nca bulunan hallerde de kanunla yetkili k›- l›nm›fl merciin yaz›l› emri bulunmad›kça…” kim- senin özel yaflam›na müdahale edilemeyece¤ini öngören ölçütlerin, kifliler aras›ndaki özel yaflama müdahalelerin hukuka uygunlu¤unu belirlemede do¤rudan kullan›labilecek ölçütler olarak alg›lan- mas›, kan›m›zca do¤ru olmaz165
. Bu ölçütler, kamu otoritesinin müdahaleleri için getirilmifltir. Öte yandan, Anayasa’n›n söz konusu maddelerinde s›- ralanan “millî güvenlik”, “kamu düzeni”, “suç ifl- lenmesinin önlenmesi”, “genel sa¤l›k ve genel ah- lâk›n korunmas›”, “baflkalar›n›n hak ve özgürlükle- rinin korunmas›” gibi ölçütlerin MK m.24/II anla- m›nda “üstün kamu yarar›” ile ba¤lant›s› yads›na- maz. Ne var ki, bu ölçütlerin, kamu otoritesinin müdahalesi bak›m›ndan hukuka uygunluk nedeni olarak alg›lanabilmesi için, yarg›ç karar› veya ya- sayla yetkili k›l›nm›fl merciin emrinin arand›¤› unu- tulmamal›d›r. “Üstün özel ya da kamu yarar›” ölçü- tünün, Anayasa’daki s›n›rlama ölçütlerinin özel hu- kuktaki yans›malar› oldu¤u kabul edilse bile, iflve- rene, yarg›ç karar›yla ve kolluk eliyle yap›lacak müdahaleler kadar genifl bir hak ve yetki vermez. Dolay›s›yla bu ölçütlerin, “Üstün özel ya da kamu yarar›” kavram›n›n içinin doldurulmas›nda kullan›l- mas› söz konusu olsa da; iflveren uygulamalar› ön- cesinde yarg› karar› söz konusu olamayaca¤›ndan, dar yorumlanmalar› flartt›r166
.
c) ‹flçi - ‹flveren ‹liflkisi Bak›m›ndan Kanunun Verdi¤i Yetkinin
Kullan›lmas›
‹fl K. m.77 uyar›nca, iflverenler iflyerlerinde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas› için gerekli her türlü önlemi almak ve denetlemekle; iflçiler de ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konusunda al›nan her türlü ön- leme uymakla yükümlüdürler. ‹fl sa¤l›¤› ve güven- li¤ine iliflkin yönetmeliklerde de iflverenin bu yü- kümlülükleri ayr›nt›lar›yla yer almaktad›r. Örne¤in, Patlay›c› Ortam Yön. m.7 uyar›nca iflveren, iflçile- rin ve di¤er kiflilerin sa¤l›k ve güvenli¤i için tehli- keli patlay›c› ortam oluflma ihtimali olan yerlerde güvenli çal›flma flartlar›n› sa¤lamak ve çal›flma sü- resince uygun teknik yöntemlerle bu k›s›mlar› gö- zetim alt›nda tutmakla yükümlüdür. Maden Yön. EK, m.4.1.2, 8.7, 9.2 hükümleri ise, ifl sa¤l›¤› ve gü-