Türkiye’de SGK verilerine göre, 2011 ile 2019 yılları arasında petrol ve gaz sondajının dahil olduğu faaliyet koluna bağlı (5510 sayılı Kanunun 4/1-a maddesi kapsamındaki) 65.493 adet sigortalı çalışan bulunmaktadır. SGK iş kazası veri tabanından alınan verilere göre Türkiye genelinde bu faaliyet kolunda toplam 3343 adet iş kazası meydana gelmiş olup bunlardan 9’u ölümle sonuçlanmıştır.
Bu tez çalışmasında; kaza analizlerinde kullanılmak üzere, 32.948 adet saha personel çalışma raporu tasnif edilmiştir. 2011- 2018 yılları arasında meydana gelen vaka örneği kuruluşta meydana gelmiş olan 646 adet kaza raporu incelenmiştir. Söz konusu veriler ile bir veri tabanı oluşturulmuştur. Kaza analizinde kullanılmak üzere oluşturulan veri tabanı üzerinde sırasıyla tanımlayıcı istatistikler, kümeleme analizi ve diskriminant analizi yapılmıştır.
Tezde ilk defa uygulanan yeni sınıflandırma çalışması için verilerin; iş sınıfı, operasyon, ekipman, kazanın yeri, yaralanan vücut parçası, pompa gücü, kapasite, kanca yükü, kule değeri, kule yapım yılı değişkenleri kullanılarak kümeleme analizi sonucunda değerlendirilmesi önerilmiştir. Önerilen değişkenler ile veriler %95 benzerlikle sekiz sınıfa ayrılmıştır. Kümeleme analizinden çıkan kümeler bağımlı değişken; iş sınıfı, ekipman, operasyon, lokasyon, yaralan vücut bölümü, pompa gücü, kapasite, kanca yükü, kule değeri, kule yapım yılı bağımsız değişkenler olarak seçilmiş ve diskriminant analizi yapılmıştır.
Değerler %100 oranında doğru gruba atanmıştır.
Gerçekleştirilen söz konusu kümeleme ve diskriminant analizleri ile literatürden farklı olarak 8 sınıf elde edilmiştir. Çizelge 2.2’de belirtildiği gibi literatürde kaza sınıflandırması için oluşturulmuş olan gruplandırmalar sadece kaza sonrası oluşan kayıp gün baz alınarak yapılmaktadır ve 2 veya 5 sınıfta değerlendirilmektedir. Ancak, yapılan çalışmada, kaza sınıflandırmasının 8 olması gerektiği ve oluşturulan bu gruplar ile kule tipi ve mevcut kaza türleri ile ilişkileri incelendiğinde; bu grupların kule türü, iş türü ve kaza türü ile ilişkilendirilmesi veya bunlara uyarlanması, özellikle kaza türü ile ilgili olarak literatürdeki gruplandırmaların yetersiz olduğu ve bu şekilde yenilenmesi gerektiği ortaya konmuştur.
İş kazası raporlama kuralları ve sınıflandırmalar
İş kazası raporlamaları için Amerika ve İngiltere tarafından özel olarak yayınlanmış mevzuat bulunmaktadır ve bu ülkeler kendi kaza sınıflandırma yöntemlerini kullanmaktadır.
Avrupada ise, Avrupa Birliği tarafından 1990 yılında yayınlanan Avrupa İş İstatistikleri(ESAW) metodolojisinde, kaza raporlamalarına ilişkin kurallar yayınlanmıştır.
İlgili yayında kaza raporlamalarına ilişkin açıklamaları kurallar yeralmakta olup, Avrupa Parlamentosu tarafından çerçeve direktifler ve tüzüklerce söz konusu metodolojinin kullanılması kararı alınmıştır. Bunların dışında dünya üzerindeki diğer ülkeler, Amerika veya İngiltere’de yayınlanmış olan mevzuattaki sınıflandırmayı kullanmakta, Avrupa birliği üyesi veya üyelik kriterlerince Avrupa birliği mevzuatına uymayı taahhüt eden ülkeler (Türkiye de dahil olmak üzere) Avrupa Birliği tarafından yayınlanan ESAW metodolojisinde belirlenmiş olan sınıflandırmaları ve kodlamaları kullanmaktadırlar.
Türkiye’de kaza bildirimlerine ilişkin Avrupa tüzükleri ile uyumlu olacak şekilde 5510 sayılı ve 6331 sayılı kanunlar yürürlükte olup burada belirtilen kurallara göre iş kazası bildirimi yapılmaktadır. Raporlama kuralları ise, ESAW metodolojisi çerçevesinde SGK bünyesinde olşturulmuş olup, kaza raporlamaları bu metodolojiye göre yapılmaktadır.
Uluslararası alanda literatürde yayınlanmış olan iş kazası sınıfları kısaca Çizelge 1.1’de özetlenmektedir. Buna göre; 1338/2008 sayılı direktif ek 4 gereğince, Avrupada iki sınıfta toplanan kazalar ölümcül kazalar ve ölümcül olmayan kazalardır. Ölümcül iş kazaları, kazanın meydana gelmesinden itibaren bir yıl içinde mağdurun ölümüne yol açan kazalardır.
Ölümcül olmayan iş kazaları, en az dört tam takvim günü işe gelmeme anlamına gelen kazalar olarak tanımlanır.
Çizelge 1.1. Literatürde yeralan iş kazası sınıflandırmaları
Ülke Literatür Kaza sınıfı
İngiltere HSG 245 Ölümcül: İşe bağlı ölüm
Çok Ciddi Yaralanma: 1 günden fazla kayıp gün (hastanede yatış) gerektiren kaza veya uzuv kaybı, görme kaybı, bilinç kaybı gibi hastalık gerektiren kaza.
Ciddi Yaralanma: 3 günden fazla kişinin işini normal bir şekilde yerine getiremeyecek duruma yol açan kaza.
Küçük Yaralanma: 3 günden az kişinin işini normal bir şekilde yerine getiremeyecek duruma yol açan kaza.
Sadece Zarar: Yalnızca ekipman ve çevrede hasar yaratan kazalardır.
Çizelge 1.1. (devam) Literatürde yeralan iş kazası sınıflandırmaları değiştirilmesine sebep olan kaza.
İlk yardımdan daha ciddi tedaviler: Tıbbi tedavi gerektiren kaza.
Bilinç Kaybı Uluslararası USMB
Kaza Olay Kayıt Rehberi
Ölümcül
Kayıp günlü: Kaza günü hariç 1 gün ve üzeri kayıp gün gerektiren kaza.
Yalnızca Tıbbi Tedavi Gerektiren Kaza:
İlkyardımdan daha ciddi tedavi gerektiren kaza.
İşin kısıtlanması veya değiştirilmesi: Çalışanın geçici süreyle görevini yerine getirememesine sebep olan kaza.
İşten günlerce uzak kalma, kısıtlanma ve transfere sebep olan kaza: Kişinin işten uzun süre uzak kalması ve işinin değiştirilmesine sebep olan kaza.
Avrupa fazla işten uzak kalmalı kaza yani 4 gün ve üzeri) Uluslararası kayıp ve 3 günden fazla kayıp zamanlı kaza)
Türkiye’deki tüm iş kazası verileri SGK bünyesinde toplanmaktadır. SGK tarafından da veriler Avrupa Birliğine iletilmektedir. ESAW metodolojisine göre Ölümcül ve ölümcül olmayan kazalar için kayıt tutma zorunluluğu bulunmaktadır. Ancak ülkelerin bu kayıtlara ilave olarak daha fazla kaza istatistiği de tutabileceğini belirtmiştir. SGK iş kazası istatistik yıllıklarında kayıtlar ölümcül kazalar ve kayıp gün sayılarına göre 1,2,3,4,5 ve daha fazla olan kazaların kayıtları tutulmaktadır.
İngilterede ise Avrupadan farklı olarak, HSG 245’e göre kazalar ölümcül, çok ciddi yaralanma, ciddi yaralanma, küçük yaralanma, sadece zarar olarak 5 grupta sınıflandırılmıştır. Burada ciddi yaralanmalı kaza avrupada ölümcül olmayan kaza sınıfı ile aynı olmakla beraber, ölümcül kaza dışındaki diğer kaza sınıflandırmalar farklıdır.
Amerikada ise kazalar yine 5 sınıfta ölüm, işten günlerce uzak kalma, işin kısıtlanması veya değiştirilmesi, ilk yardımdan daha ciddi tedaviler, bilinç kaybı olarak belirlenmiş ancak
bunlar İngiltereden farklıdır. USMB tarafından belirlenen kaza sınıfları Amerikadakine benzer olarak belirlenmiştir. Uluslarası Çalışma Örgütü tarafından belirlenmiş olan kaza sınıfları da Avrupa Birliği ile benzerdir. Tüm kaza sınıflandırma literatürüne akıldığında Amerika ve USMB benzer, Avrupa Birliği ile de Uluslararası Çalışma Örgütünün sınıfları benzerdir. İngilterenin sınıflandırması tüm bu literatürden farklı olarak belirlenmiştir.
Çizelge 1.1’de görüldüğü gibi literatürdeki iş kazası sınıflandırmaları, kaza sonrasında alınan büyük ölçüde iş göremezlik raporu süresine göre belirlenmektedir. Yani kaza sınıflandırmaları için kaybedilen gün sayısı, bazılarında ise buna ilave olarak yaralanma türü baz alınmaktadır. Ancak kaza sınıflandırmasında başka bir değişken dikkate alınmamaktadır.
Araştırma sorusu
Türkiye’de petrol ve gaz sondaj sektöründe yaşanan iş kazalarını analiz etmek için hangi değişkenler ile kaç sınıf için gruplandırmak gerekir?
Araştırmanın amacı
Türkiye’de kaza sınıflandırması, uluslararası mevzuata benzer olarak kaybedilen gün üzerinden yapılmaktadır. Ancak kaza verilerinin doğru bir şekilde sınıflandırılabilmesi için, hangi tip verilerin gösterge olarak kullanılacağı belirlenmelidir. Öyle ki istatistik sonuçlarına bakılarak sorunun nereden kaynaklandığı, iyileşmenin veya gerilemenin hangi alanlarda meydana geldiği tespit edilebilmelidir.
Bu çalışmanın amacı Türkiye’de petrol ve gaz sondaj sektöründe yaşanan iş kazalarını sınıflandırmak, Türkiye’nin bu sektördeki durumunu ortaya koymaktır. Ayrıca kaza sınıflandırması için litearatüre yeni bir gruplandırma önerisi getirmektir. Tez içerisinde sektör özelinde iş kazalarının nasıl azaltılabileceği açıklanmıştır. Diğer yandan bu alanda yaşanan iş kazalarının önemine dikkat çekerek bu konuda eksik olan yasal mevzuat ve standartların yayınlanması gerektiği vurgulanmıştır.
Araştırmanın önemi
Uluslararası literatürde çok çeşitli yayınlanmış olan kaza sınıfları mevcuttur. Amerika Birleşik Devletleri Çalışma Bakanlığı tarafından yayınlanan 1904 nolu yönetmeliğin 7.
Bölümünde “İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Kayıt Edilmesi ve Raporlanması” başlığı altında kaza/olay türleri ölüm, işten günlerce uzak kalma, bilinç kaybı, işin kısıtlanması veya değiştirilmesi, ilk yardımdan daha ciddi tedaviler olarak belirlenmiştir. USMB tarafından ise ölüm, kayıp günlü, ilkyardımdan ciddi sadece tıbbi tedavi, işten günlerce uzak kalma, işin kısıtlanması veya değiştirilmesi olarak belirlenmiştir. Ancak Türkiye’de iş kazası sınıflaması için herhangi bir yayınlanmış mevzuat mevcut değildir.
Mevcut kaza sınıflandırması için Türkiye’de belirlenmiş bir mevzuat veya standart bulunmadığı için Uluslararası Sondaj Müteahhitleri Birliği’nin (USMB)’nin belirlediği kaza sınıflarına benzer bir sınıflandırma kullanılmaktadır. Bunlar sırasıyla Ölümlü, Kayıp Günlü Kaza (3 gün ve daha üzeri rapor gerektiren), İlkyardımlı Kaza (0-3 gün arası rapor gerektiren), Ramak kala (yaralanmasız kaza)’dır. Tez çalışması içerisinde literatürde belirtilen sınıflandırmaların doğruluğu kümeleme analizleri ile test edilmiştir. Yapılan ayrıştırma ve kümeleme analizleri sonuçları, mevcut sınıflandırmaların sadece kaybedilen gün sayısına göre değil, yapılan iş, ekipman, kazanın meydana geldiği yer, olay tipi, yaralanan vücut bölümü, pompa gücü, kapasite, kanca yükü, eğitim durumu, kule yapım yılı ve kule yaşı olarak seçilmesi gerektiğini ve küme sayısının 8 olması gerektiğini göstermiştir.
Aynı zamanda da literatürde kaza sınıflandırması için kullanılan rapor süresi değişkeninin sınıflandırmada etkili olmadığını göstermiştir.
Yöntem
Kaza analizinde kullanılmak amacıyla oluşturulan veri tabanı üzerinde tanımlayıcı istatistikler, kümeleme analizi ve diskriminant analizi yöntemleri ile yapılmıştır.
Sınırlılıklar
Kuruluşlar prestij kaygısı, yasal yaptırımlar vs. gibi nedenlerle iş kazası verilerini gizli tutmaktadır. SGK verileri de yeterli ayrıntıda sektör koduna karşılık gelen kazaların yayınlanan istatistiklerde yer almaması, bildirim portalında (SGK İş Kazası Meslek Hastalığı Bildirim Giriş Sistemi) kod seçimi yapılamaması sebebiyle gerçeği yansıtmamakta
ve bu sebeple kullanılamamaktadır. Diğer yandan Türkiye’de genel sorun iş kazası bildirimlerinin yapılmamasıdır. Her ne kadar bu konuda bildirim kolaylığı sağlanmış, kamuoyuna yeterli bilgilendirmeler yapılmış olsa dahi denetim yetersizliği, çalışanların işini kaybetme korkusu, işverenlerin kaygıları gibi çeşitli sebeplerle halen bildirimlerin tam anlamıyla yapılmadığı çeşitli araştırmalarda verilmektedir. Bu nedenle Sosyal Güvenlik Kurumu iş kazası istatistik verilerinin tam anlamıyla gerçeği yansıttığını söylemek doğru olmayacaktır. Bu nedenle tez içeriğinde SGK verileri alınmamıştır. Kümeleme analizi ve diğer istatistik analizleri için Türkiye’deki bir kuruluş örnek olarak alınmıştır.