GENEL OLARAK TURİZM ETKİLERİNİN İNCELENMESİ

araştırmacılar işin sadece ekonomik boyutu üzerinde durmuşlardır. Mikro düzeyde yöreye, bölgeye; makro düzeyde ülkeye iş fırsatları sağlayan, altyapı hizmetlerini hızlandırıp, ekonomik yapıya çeşitlilik kazandıran ve kalkınma için bir fırsat sunan turizmin ekonomik etkileri hep inceleme konusu olmuştur. (Mathieson ve Wall, 1982:15)

Turizmin ekonomik etkileri önem kazanıp, araştırmacılar tarafından incelenirken, zamanla turizm alanlarında tek sektöre aşırı bağımlılık, enflasyon, arazi fiyatlarının artışı, üretimin mevsimsel özelliği ve yatırımların düşük oranda geriye dönüşü ekonomik etkilerin olumsuz boyutunu ortaya koymuş; özellikle yaz aylarında başlayan yoğun turist talebi, bu turistlerin fiziksel varlıkları ve bu varlıklarının doğal sonucu olarak halkla etkileşimleri, turizmin fiziksel ve sosyo-kültürel gibi etkilerlinin de göz önüne alınması gerektiğini ortaya çıkarmıştır. (Korça, 1994:3)

Fiziksel etkilerinin, ekonomik etkilere oranla daha sonraları ortaya konmasında da değişik faktörler dikkate alınabilir. Genel olarak, fiziksel etkilerin incelenmeye başlaması, turizmin plansız gelişmesiyle birlikte ortaya çıkmıştır. Özelikle turizm sezonlarında ortaya çıkan aşırı yoğunlaşmalar, çevre kirliliği, gürültü, altyapı yetersizliği, kalabalıklaşma, hizmetlerin aksaması, çarpık yapılaşma, verimli arazilerin tahrip edilmesi (Avcıkurt, 2000:37), bu etkilerin diiakte alınmasını ve bu alanda da çalışmalar yapılması gerekliliğini ortaya koymuştur.

Turizmin sosyo-kültürel etkileri de, yakın zamanlarda incelenmeye başlanmıştır. Turizm olayı ile önce iktisatçılar ve işletmeciler ilgilendiklerinden turizmin daha çok ekonomik yönü üzerinde durulmuştur.

Toplumbilimciler ve davranış bilimciler, turizm hareketlerinin önemini anlamakta gecikmişler; ilk zamanlarda bu hareketlere gereken ilgiyi ve önemi göstermemişlerdir. Ancak günümüzde gittikçe artan sayıda toplumbilimci, aynı zamanda iktisatçı ve işletmeciler de, turizmin içerdiği insan ilişkileri ve toplumsal olaylara daha çok ilgi göstermektedirler.

(Doğan,1998:2) Turizmin sosyo-kültürel etkilerinin incelenmesinde yaşanan gecikmenin birinci nedeni budur. Ancak bu konu hakkında araştırma yapmak isteyen kişi sayısındaki azlığın ve turizmin bu yönüne ağırlık verilmeyişinin başka nedenleri de bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki biçimde sıralanabilir;

Sosyal ve çevresel etkilerin incelenmesinin, ekonomik etkilerin incelenmesine oranla çok daha zor bir yapıyı içermesi,

Turizmin ekonomik yarar ve maliyetlerini ölçmek için çok sayıda hazır veri bulunması ve ülke yönetimleri tarafından bu verilerin düzenli bir şekilde ortaya konması,

Turizme yapılan yatırımların kısa sürede geri dönüşünün sağlanacağı ve

açıdan turizmin ekonomik etkileri ile ilgili çalışmaların artması, (Korça, 1994:6)

Bilimsel bir yaklaşımla turizmin sosyo-kültürel etkilerine yerel halkın turizmi algılamasıyla ilgili bir araştırmanın, bilgileri sınırlandırdığı bir araştırmanın tersine pek çok insanın katılımının gerektiği bir gözlemi gerektirmesi,

Algısal ve davranışsal boyutlara gösterilen nitel verilerin ve gerçek yaşam olaylarının sayısal değerlere dönüştürülmesinin kolay olmaması. (Brunt ve Cortney, 1999:498)

Turizmin sosyo-kültürel etkileri belirlenip önem kazanmaya başlayınca çok çeşitli bilimsel araştırmalar ortaya çıkmıştır. Bu araştırmalar genellikle turizmin sebep olabileceği kalabalıklaşma, çöp, gürültü, kirlilik, doğal kaynakların tüketimi ve kültürel değerlerde değişikliklerle ilgilidir.

Çalışmalarla turizmin ekonomik faydalarına karşılık, olumsuz etkileri göz önüne alınmıştır. Bu alanda özellikle yabancı literatürdeki çalışmaların çokluğu dikkat çekmektedir.

Pizam, Kendall, Din, Cohen, Cooper C., Kendall, Pigram, Green et al, Sharpley, Krippendorf, Rothman, Broughman ve Butler, Thomason, Crompton ve Kamp, Murphy, Perdue, Long ve Allen, Milman, Ziya Eralp, Şevki Giler, İbrahim Yasa, Hasan Zafer Doğan, Enis Tarakçıoğlu, Turgut

Var, Aykut Toros ve diğerleri, Alparslan Usal, Mehmet Özdemir, Yusuf Örnek, Bahattin Rızaoğlu, Çelik Gülersoy, Bülent Himmetoğlu, İ. Özdil, Perver Korça, Cevdet Avcıkurt, Şehnaz Demirkol ve Kutay Oktay gibi bir çok araştırmacının İdefixe literatüründe çalışmalarına rastlanmaktadır.

Sharpley yerel halkın turizmi algılaması ve turizmin sosyo-kültürel etkileri hakkındaki araştırmaların çoğunun turist davranışları, istekleri ve motivasyonlarıyla, bu turistlerin gittikleri yerdeki toplumlara etkileri hakkında olduğunu belirtmektedir. (Sharpley, 1994:96) Kippendorf da aynı şekilde turizm sosyolojisi ve psikolojisinin şimdiye kadar büyük ölçüde turistlerin fikir ve davranışlarıyla ilgili olduğuna değinip, son zamanlarda, pek çok araştırmacının yerel halkın, turistler ve turizmin gelişiminden etkilenmesi üzerine çalışma yaptıklarını saptamıştır.

Uzun bir süreçte turizmin gelişmesi ve her şeyin turistin rahat ettirilmesi ve olumlu bir izlenimle ülkelerine gitmeleri için yapılan çalışmalar artmıştır. Bir süre sonra yerel halkın turistlerle birebir ilişkide olması ve turizme karşı olumlu veya olumsuz tutum ve davranışlarını ortaya koyması ve toplumda meydana gelen değişimler araştırmalara yeni bir boyut kazandırmıştır.

Turist davranışı ve yerel halk davranışlarının belirlenmesi için yapılan araştırmalar turizmin geleceği açısından büyük önem taşımaktadır,

hakkındaki fikir ve düşünceleri alınmadığı müddetçe herhangi bir değişimi teşhis etmenin mümkün olmadığı ortaya çıkmaktadır.

Turizmin ekonomik etkileri ile birlikte, kültürü de içinde barındıran sosyal yapıya da etkileri bulunmaktadır. Bu etkiler genel olarak Pizam ve Milman tarafından özetlenmiştir. (Tablo 2.1.1) (Pizam ve Milman, 1986:29)

Tablo 2.2.1. Turizmin Sosyal Yapı Etkileri ve Bileşenlerinden Örnekler

Turizmle Birlikte Oluşan Etki Etkiye İlişkin Örnekler

1. Demografik Etki Nüfus Büyüklüğü, yaş, cinsiyet, nüfus artışı, nüfusta meydana gelen azalma.

2. Mesleki Etki Meslekte değişikliklerin oluşması,

profesyonelleşme, bazı mesleklerde yaş ve cinsiyet dağılımında meydana gelen

değişiklikler.

3. Kültürel Etki Gelenek, dil, din, örf ve adetlerdeki değişiklik.

4. Normların transformasyonu Değerler, cinsiyetin rolü, ahlak, suç, fuhuş, kumar.

5. Tüketim kalıplarında

değişiklik Eğitim, altyapı, mal, gider, gelirde meydana gelen değişim.

6. Çevreye olan etki Kirlenme, ekolojik bozulma,

kalabalıklaşmanın meydana gelmesi.

Tabloda da görüldüğü gibi turizmin etkileri çok çeşitli öğeleri içine almaktadır.

Bu da turizm ile sosyoloji arasındaki ilişkiye anlam kazandırmaktadır.

Sosyoloji sosyal yapıyı ve onun olgularını inceleyen bilim dalıdır. Bu olgular, üretim içinde bulunan insanlarla oluşmaktadır. Sosyal yapı ise fert ve kültürle devamlı etkileşimde olan bir kavramdır. Üretim içindeki insanların sosyal durumlarında meydana gelen değişimi, tam manasıyla çözümlemeye

çalışmak ise, her şeyden önce, bu insanların ekonomik durumlarının tespitiyle mümkün olabilir. (Özdemir, 1992:38) Sonuç olarak turizmin bir topluma etkilerini tespit edebilmek için; o toplumdaki turizm, sosyoloji ve ekonomi üçgenini iyi analiz etmek gerekmektedir. Ve bu analiz sürekli geliştirilen metodolojik yaklaşımlarla geliştirilmelidir.

Turizmin sosyal boyutuna ilişkin nedenler şu şekilde ele alınabilir. Aşağıda turizmin etkileri, önce ekonomik ve fiziksel daha sonrada sosyo-kültürel etkiler olarak açıklanmaktadır.

1.1. Turist Tipi

Turist tipi farklılaştıkça, genel olarak turizme bakış açısında da bir farklılık görülebilir. Turistler tatilleri esnasında yaşadıkları olaylara değişik tepkiler verebilirler ve farklı anlamlar kazandırabilirler.

Bunlardan bazıları şöyle açıklanabilir:

Bazı turistler evinden uzak olduğunun farkına varmaktadır ve sonuç olarak, kendi kültüründe sosyal bir olay olarak görülebilecek davranışın, şimdi bulunduğu kültür içerisinde anti-sosyal bir kişisel davranış olarak bulunacağını ve böylelikle toplum tarafından tepkiyle karşılanabileceğini hissetmektedir, doğal olarak, bu da turistin yapmak istediği davranıştan kaçınmasına neden olmaktadır.

Bazı turistler ise kültür şoku yaşayabilirler. Bu durum, seyahatçilerin, alışık olmadıkları davranış, töre ve adetlerin olduğu yörelerde ve özellikle turist ve oradaki halk arasında konuşulan dilin farklı olduğu durumlarda yaşadıkları duygusal tepkidir (bu durum genellikle yabancı yerler için geçerlidir, ancak kişinin kendi ülkesinde olup ta çok farklı bir kültürel yapının bulunduğu bir kente gitmesiyle da söz konusu duygular yaşanabilmektedir). Bu etkileşim bir gerilime ve huzursuzluğa yol açabilir ve bunun sonucuna da yerel halkın ziyaretçilerden, ziyaretçilerinde yerel halktan hoşlanmamasına, olumsuz tutum içine girmelerine neden olabilir.

Diğer bir turist grubu ise (özellikle seyahat deneyimi olan) kendilerini yeni bir çevrede evlerinde gibi hissederler. Yaşanan bu durum ortada yeni bir dil, bir kültür ya da yaşam farklılıkları olsa da olabilmektedir.

Genel olarak bakıldığında turist-yerel halk ilişkisinin anlam boyutunu turist tipi belirleyebilmektedir. Örgütlenmiş kitle turist, bireysel kitle turisti, araştırıcı ve başıboş olarak tanımlanabilen turist tipleri arasında turizme katılma ve yerel halkı etkileme bakımından önemli farklar bulunmaktadır. (Avcıkurt, 2000:7)

Örneğin özellikle paket turları seçip turizm faaliyetlerine katılan örgütlenmiş kitle turist için alışkanlıklar en yüksek, yenilik ise en düşük düzeydedir. Bireysel kitle turisti ise biraz daha fazla kişisel karar

verme gücüne sahiptir. Bu turist çeşidinde yenilik arayışı kalıplaşmış biçimde gözlenebilir. Gezisini kendisi düzenleyen ve sıradanlığı aşmaya çalışan turist ise araştırıcı turistlerdir. Değişik yapısına rağmen bu tip turistlerde tümüyle kendisini karşı kültüre bırakmaz ve ülkesinin yaşam biçimini arayabilir. Son olarak ta ülkesindeki yaşam tarzından sıyrılan, turizmle ilgili her türlü örgüt ve bağlantıdan kaçınıp turizm faaliyetinde bulunan başıboş turistler görülebilir.

Alışkanlıklarına bağlı bir kitle turisti için seyahate katılma çok sayıda gerçekleşirken, bu kişilerin kendi kültürlerine bağlı olarak alıştıkları yaşam tarzları ve batı tarzı donanımlarını bekledikleri gözlemlenebilir.

Diğer yandan seyahate katılma sayısı çok az olan araştırıcı turistlerin ise yerel kaide ve kültürlere uyum sağladıkları ve hatta onları kabul ettikleri görülmektedir. (Pearce, 1994:33)

1.2. Turistin Sahip Olduğu Kültür Ve Yerel Halk Kültüründen Farklılıkları

Turistin sahip olduğu kültür ve onun yerel halk kültüründen farklılıkları turizmin sosyo-kültürel etkilerini belirlemede önemli bir role sahiptir.

Turist ve yerel halk arasındaki ilişki ve iki grubun sahip oldukları kültürel özellikleri, gelecekteki potansiyel etkileşimi ve turistin tatil memnuniyetini belirleyen kilit özelliklerin başında gelmektedir.

Turist, bir geziye çıkarken, alışık olduğu çevreyi terk etmekten çok, kendi yerel kültüründen oluşan bir çevresel fanus içinde amacına yönelmektedir. İşte bu noktada turist, gittiği yerleri ve kültürü alışık olduğu sistem içinde değerlendirmekte ve böylelikle kendi ülkesinde gibi davranmaktadır.

Turist içinde bulunduğu toplumdaki bir çok özellik ve davranışı, kendi beklentilerine uyum sağlayacak biçimde yorumlayarak algılar. Bu algılar ise, toplumsal öğelerin gerçek anlamından çok farklı olabilir.

Bulunduğu yerlerden başka yerlere giden turistler, çoğu kez, bu ülkelerdeki insanların günlük davranışlarında gizemli bir anlam bulmaya çalışırlar. Gittikleri ülkelerin yaşamına orada bulunmayan bir anlam yüklemeleri, o ülkelerin insanlarını gerçekçi, bir biçimde anlamalarını önler; dolayısıyla bu da yanlış anlaşılmalara neden olabilir. (Doğan, 1998:29)

Turizm büyük ölçüde insanların değişkenliğine dayanmaktadır.

Turizmde insanlar birbirleriyle iletişim içinde olmakta ve her iletişim, kendisiyle birlikte duygularını, kişisel özelliklerini ve isteklerini taşıyan insanlarla gerçekleşmektedir.

Pazar araştırmaları ve kümelendirme teknikleri genel Pazar özelliklerinin belirlenmesine yardım etmekte ise de, insanlar

kişilikleriyle ortaya çıkmaktadır ve bu insanlar gittikleri yerlerdeki halkla uyum sağlayabildikleri gibi o halkın kültürünü olumlu veya olumsuz etkileyebilmektedir. (World Tourism Organization, 1997) Turist ve yerel halk arasındaki kültürel ilişkiler sosyal hoşnutsuzluğun olası nedenlerindendir. Yerel halkın çok sayıda turistle karşılaştığı durumlarda, bu problemlerin etkisi daha da fazla olmaktadır.

1.3. Turistlerin Çekim Merkezini Ziyaretindeki Amaç

Bir çekim merkezini ziyaret; yenilik ve merak, dinlenme, eğlenme, din, kültür ve eğitim, meslek ve iş, sağlık, spor ve siyaset amacıyla olabilmektedir. Şüphesiz turistin hangi amaçla bir çekim merkezine geldiği, sosyo-kültürel etki derecesini belirlemektedir. Örneğin, değişiklik yapma isteğiyle, yenilik ve merak duygusuyla bir çekim merkezine giden turistin yerel halkı etkilemesiyle, rahatsızlığını iyileştirmek amacıyla sağlık turizmine katılan bir turistin yerel halkı etkilemesi arasında farklılıklar görülebilir. Yenilik ve merak duygusuyla hareket eden bir turist, yerel kültür değerlerine ilgi duyup yerel halkla daha içten bir iletişim kurabilir. Sağlık turizmine katılan turist ise, başka bir amacı olması açısından, yerel halkla iletişime geçme zamanı bulamayabilir yada sınırlı bir iletişimde bulunabilir.

1.4. Turistin Gittiği Bölgedeki Kültür Hakkında Bilgi Eksikliği

Turistlerin pek çoğu, bir çekim merkezine ilk ziyaretlerini gerçekleştirebilirler. Tatillerinin hazırlık aşamasında turistler genelde gittikleri yerdeki insanlar, değerler ve yöre gelenekleriyle ilgili fazla bir bilgi sahibi değillerdir.

Tur operatörleri, genellikle bunu ön bir bilgi olarak sağlamazlar fakat bu hizmet daha sonra bir rehber ya da şirket temsilcisi tarafından sağlanabilir. Bu bilgiler ışığında, sosyal anlaşmazlıkların yerel halk-turist iletişiminden kaynaklandığı söylenebilir. Genelde kötü bir niyeti ve amacı olmayan turistler, halkla ve davranışsal normlarla ilgili bilgi eksikliklerinden dolayı yerel halk kültürüne yoğun bir talepte bulunurlar. (World Tourism Organization, 1997)

Talep yoğunluğu ve yerel halkın daha önceden böyle benzer bir durumla karşılaşmaması, farklı duyguların oluşmasına neden olur.

Böyle bir durumda yerel halk sömürüldüğü düşüncesiyle turiste karşı olumsuz duygular besleyebilirken, sahip olduğu kültürel değerlerin, farklı kültürlerdeki insanlar tarafından merak edildiğini görerek bu durumdan hoşnut olabilir.