Fıkhî Bir İlke Olarak Te’vil

Te’vil olgusu bazen “fıkhî ahkâmın oluşmasında dikkate alınan bir ilke” olarak önem kazanmaktadır. Esasen bu husus, fıkıh kitaplarının çoğunda belli bir disiplin içerisinde yer almaktadır. Bu durum aşağıda vurgulanan örnekler üzerinde daha bâriz bir şekilde anlaşılmaktadır.

1.4.1.4.1. Te’vile Dayalı İsyan Hâli

Meşru devlet otoritesine karşı ortaya çıkan ayaklanma ve isyan hâlinde te’vil ilkesinin özel bir yeri vardır. İsyana teşebbüs edenlerle ilgili, fıkıh kitaplarında ehlü’l-bağy (يغبلا لهأ), büğât (ةاغب), muhârib (براحم) gibi terimler kullanılmakta ve te’vil bağlamında farklı hükümlere tabi tutulmaktadırlar. Fakihlerin terminolojisinde büğât, “butlânı zan ile bilinen herhangi bir te’vil yoluyla belli bir güçle meşru

76

imama itaat etmeyenler”186 _{şeklinde tanımlanır ve te’vil olgusuna vurgu yapılır.} İslam tarihinde Hâricîler, bu kapsamda değerlendirilir. Buna karşın muhârib, mürted ve zekât gibi dinde sâbit olduğu tartışmaya açık olmayan herhangi bir ibadet yahut yükümlülüğüinkâr veya reddetme durumlarında te’vil olgusu dikkate alınmaz. Söz konusu büğât, te’vile dayalı bazı taleplerle isyana kalkıştıklarından isteklerine kulak verilir, herhangi bir antlaşma sağlanmazsa tövbeye çağrılırlar. Neticede bunlarla savaşılır ancak onlara gayr-i müslim muamelesi yapılmaz. Onlardan alınan mallar sonra iade edilir ve telef ettiklerini tazmin etmek zorunda değildirler.187 _{Şeybânî (ö.} 189/805), el-Asl’da “Müteevvil Hâricîler’in İkrâhı Bâbı (نيلوأتملا جراوخلا هاركإ باب)” başlığı altında, “Kur’ân te’vili ile helâl kılınan kandan dolayı diyet, Kur’ân te’vili ile

helâl kılınan ferçten dolayı had ve Kur’ân te’vili ile helâl kılınan maldan dolayı tazminin olmadığına dâir icmâ vardır” demektedir. Ayrıca bu, hem yapanı hem de

yaptıranı kapsamaktadır.188 _{Bu kapsamda Ebû Yusuf’un muhâlefetine karşın Ebû} Hanîfe ve Muhammed, “bâğilerden birinin savaşta babasını öldürmesi durumunda

ona vâris olacağı” yönünde görüş beyân etmişlerdir.189 _{Şâfiî, Hz. Ali’nin huzurunda} Hâricîlerden birinin _{لل لاإ َم ك ح لا “hüküm ancak Allah’ındır,” dediğini, Hz. Ali’nin ise}

لَك

ل طاب اه ب َدي رأ ٍّقَح ةَم “kendisiyle bâtıl kastedilen hak bir söz” ifadesini kullandıktan sonra, “üzerimizde üç hakkınız var: Size mescidi engellemeyeceğiz, bizimle

olduğunuz sürece sizi fey’ gelirinden mahrum etmeyeceğiz ve size karşı savaşı biz başlatmayacağız” dediğini aktarmaktadır. Yine Şâfiî, zekâtla ilgili âyeti,190 _“zekât toplama yetkisinin sadece Hz. Peygamber’de olduğu, onun vefatından sonra sâkıt olacağı” şeklinde te’vil ederek zekât vermekten kaçınanları da bu kapsamda değerlendirmektedir.191 _{Müzenî (ö. 264/877) de “نيلوأتملاوَيغبلاَلهاَلاتق” başlığı altında}

186 _{Ebû Hâmid el-Gazzâlî, el-Vecîz fî Fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî, Ali Mu’avvad, Adil Abdulmevcûd}

(Thk.), 1-2, Şeriketü Dâri’l-Erkâm, Beyrut 1418/1997, c.2, s.163.

187 _{Şâfiî, el-Ümm, c.4, s.231, 233; Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Razî el-Cessâs, Şerhu Muhtasari’t-}

Tahâvî, İsmetullâh İnâyetullâh Muhammed, Saîd Bektaş, Muhammed Ubeydullâh Hân, Zeyneb Muhammed Felâte (Thk.), Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Baskı, 1431/2010, c.6, s.106; Abdulkerîm b. Muhammed er-Rafiî el-Kazvînî, Fethu’l-Azîz bi Şerhi’l-Vecîz li’l-Gazzâlî: eş- Şerhu’l-Kebîr, Dârü’l-Fikr, ts., c.11, s.78; Vehbe Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhû, 1-10, Dârü’l-Fikr, Dımaşk, ts., c.7, s.548 vd.

188 _{Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, el-Asl, Mehmet Boynukalın (Thk.), Dâru İbn Hazm, Beyrut}

1433/2012, c.7, s.361. Ayrıca bkz. Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl es-Serahsî, Kitâbu’l-Mebsût, 1-31, Dârü’l-Ma’rife, Beyrut, ts., c.24, s.108, c.10, s.135.

189 _{Şeybânî, el-Asl, c.7, s.519.} 190 _{Tevbe, 9/103.}

191 _{Şâfiî, el-Ümm, c.4, s.228-230; Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib, el-Hâvî’l-Kebîr fî}

77

meşru devlet başkanına isyan edenlerin isyan sebeplerini sorgulamakta ve geçerli bir te’vile dayanmaları durumunda, terettüp eden ahkâmın farklı olacağına vurgu yapmaktadır.192

Fıkıh kitaplarında genel olarak herhangi bir isyan hâlinin “ehl-i bağy” kapsamında değerlendirilmesi için, “geçerli bir te’vile dayanması, imam yahut sözü

dinlenen bir lider tayini ile belli bir güçle ortaya çıkması”193 _{gibi şartlar ileri} sürülmektedir. Bu şartlardan herhangi birine sahip olmayan hareketlerin içinde bulunanlar ise “yol kesiciler (قي ِر طلا عاّط ق )” yahut “hırsızlar (صوصل لا)” hükümlerine tabi tutulur. Dolayısıyla, müteevvil olup güç sahibi olmayan yahut belli bir gücü olduğu hâlde eylem ve söylemlerinde belli bir te’vilden yoksun olanlara itibâr edilemeyeceğine dâir bir uzlaşıdan bahsetmek mümkündür. Aksi hâlde, her müfsid azınlık ortaya bir te’vil atar ve toplumsal dinamiklere zarar vermeye çalışırlar.194 Ehl-i bağy ile riddet (mürted) ehli arasındaki farka temas eden İmâmu’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin babası Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf el-Cüveynî (ö. 438/1046), birincisinin nasları te’vil uğruna savaştığını, riddet ehlinin ise böyle bir iddiasının olmadığını, dolayısıyla savaş durumunda telef ettikleri her şeyi tazmin ile yükümlü olduklarını ifade etmektedir.195 _{Ehl-i bağyin ileri sürdüğü te’vilin butlânı, zannî} bilgiye dayalı olması durumunda dikkate alınır. Bu te’vili bazıları غئاس (câiz, uygun) bazıları da لمتحم (olasılıklara açık) şeklinde nitelendirmektedir. Hâricîlerin, Hz. Ali’ye karşı isyan etmelerinde dayandıkları te’vil ile Hz. Ebû Bekir döneminde zekât âyetini te’vil ile zekât vermekten kaçınanlar bu kapsamda değerlendirilir. Ancak

Abdulmevcûd (Thk.), 1-18, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1414/1994, c.13, s.112; Askalânî,

Fethu’l-Bârî, c.12, s.305.

192 _{İsmail b. Yahya b. İsmail Ebû İbrahim el-Müzenî, Muhtasaru’l-Müzenî (el-Ümm ile birlikte),}

Dârü’l-Mûte, Beyrut 1410/1990, c.8, s.363; Ayrıca daha fazla malumat için bkz. Zuhaylî, el- Fikhu’l-İslâmî ve Edilletühû, c.7, s.548.

193 _{Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Kasım ed-Dıbî Ebû’l-Hasan el-Mehâmilî, el-Lübâb fi’l-}

Fikhi’ş-Şâfiî Abdulkerîm b. Sânitân el-Umerî (Thk.), Dârü’l-Buhâra, Medine 1416, c.1, s.373.

194 _{Şeybânî, el-Asl, c.7, s.519; Serahsî, el-Mebsût, c.10, s.135, c.24, s.108; Zekeriyya b. Muhammed}

b. Ahmed b. Zekeriyya el-Ensârî, Esna’l-Metâlib fî Şerhi Ravzi’t-Tâlib, 1-4, Dârü’l-Kitâbi’l- İslâmî, ts., c.4, s.116.

195 _{Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf el-Cüveynî, el-Cem’ ve’l-Fark: Kitâbu’l-Fürûk,}

Abdurrahman b. Selame b. Abdullah el-Müzeynî (Thk.), 1-3, Dârü’l-Ceyl, 1. Baskı,1424/2004, c.3, s, 471.

78

mürtedlerin te’vilinde olduğu gibi söz konusu te’vilin bâtıl olduğu kesin olarak biliniyorsa dikkate alınmaz.196

1.4.1.4.2. Fâsıkın İmâmetindeki Namaz

Fâsık kişinin arkasında namaz kılınıp kılınmayacağı ihtilâfında te’vil olgusunun önemli bir yeri vardır. Bu anlamda fâsıklık nitelemesine konu olan amelin te’vil neticesinde olup olmadığı önem arz etmektedir. İmam Mâlik’in, “te’vilsiz fâsıkın arkasında namaz kılmanın câiz olmadığı” yönünde görüş beyân ettiği, te’villinin arkasında namaz kılmanın cevâzı hususunda ise ondan ve Ahmed b. Hanbel’den iki rivâyet aktarıldığı ifade edilmektedir.197 _{Bazılarına göre ise te’villi} fâsıkın arkasında kılınan namaz zamanında iade edilmelidir.198

1.4.1.4.3. Fâsıkın Tanıklığı

Te’vil olgusunun dikkate alındığı bir başka husus da herhangi birinin fıskından dolayı şâhitliğinin geçerli olup olmayacağıdır. Şâfiî’ye göre -helâl ve haram kılma yönleriyle yanlış ve hatalı da olsa- Kur’ân ve sünnet naslarına dayandırılan te’vil sahibi hiç kimsenin şâhitliği reddedilemez. Seleften de buna aykırı herhangi bir rivâyet duyulmuş değildir. Bu kapsamda mut’a nikâhını helâl gören, bu yönde fetva veren ya da onunla amel eden kimse ile eşle anal ilişkiyi helâl gören kimselerin şâhitlikleri geçerlidir.199 _{Hz. Ali’ye isyan eden ve onu öldüren kişileri} “fâsık” olarak değerlendiren Mutezile gibi fırkalara rağmen, özellikle hadis rivâyetinde bulunan sahabenin âdil oldukları bilinmektedir. Genel olarak sahabe arasındaki ihtilâf ve savaşlar belli bir te’vile dayandığından, kesin bir delile dayanmadan onları fâsıklıkla itham etmek yanlıştır. Çünkü Hz. Ali bile tanıklıklarını kabul eder ve onlarla birlikte namaz kılmaya izin verirdi.200

196 _{Ebû Bekir b. Muhammed b Abdilmümin b. Hariz b. Mu’allâ el-Hüseynî el-Hısnî Takiyuddîn eş-}

Şâfiî, Kifâyetü’l-Ahyâr fî Halli Ğâyeti’l-İhtisâr, Ali Abduhamid Baltacı, Muhammed Vehbi Süleyman (Thk.), Dârü’l-Hayr, 1. Baskı, Dımaşk 1994, s.492.

197 _{Ebû’l-Mehâsin Abdülvahid b. İsmail er-Rüyânî, Bahru’l-Mezheb fî Fürû’i’l-Mezhebi’ş-Şâfiî,}

Târık Fethî Seyyid (Thk.), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts., c, 2, s.262.

198 _{Muhammed b. Ahmed b. Huseyn b. Ömer Ebû Bekir eş-Şâşî el-Kaffâl el-Fârikî eş-Şâfiî, Hilyetü’l-}

‘Ulemâ fî Ma’rifeti Mezâhibi’l-Fukahâ, Yâsin Ahmed İbrahim Derâdike (Thk.), 1-3, Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut 1980, c, 2, s.170; Râfiî, Fethu’l-Azîz, c.4, s.330.

199 _{Şâfiî, el-Ümm, c.6, s.222; Gazzâlî, el-Mustasfâ, c.1, s.130; İbn Rüşd, ed-Darûrî, c.1, s.77.} 200 _{Şîrâzî, el-Lüma’, s.77; Gazzâlî, el-Mustasfâ, c.1, s.130; Sem’ânî, Kavâtiu’l-Edille, c.1, s.346;}

79

Bu açıklamalar ışığında çalışmamızda, fıkhî istinbât yöntemi olarak te’vil kapsamında; lafzın hakîkatten mecaza hamledilmesi, umûmun tahsisi, mutlakın takyidi, emrin vücûb dışında, nehyin de tahrim dışında bir manâya hamledilmesi, kelamın iktifâ veya takdire delâleti, lafzın te’sis yahut te’kide delâleti, lafzın/kelamın terâdüf yahut tebâyüne, tertipten takdim veya te’hire hamledilmesi, meânî harflerinin zâhir oldukları anlamlar dışındaki manâlara hamledilmeleri ve nasların teâruzu durumunda te’vil konuları incelenecek, üçüncü bölümde ise fıkhî uygulama örnekleri değerlendirilecektir.