Emirgazi Heykelciği

Bölgede ele geçen bir diğer tartışmalı buluntu ise bir heykelciktir. Kesin olmamakla birlikte buluntu yeri olarak Konya’nın Emirgazi ilçesi gösterilmektedir. Kısa tunikle ve savaş miğferiyle görülen bir Roma askeri olan heykelcik sağ elinde tam olarak seçilemeyen bir kayadan doğma betimlemesi tutmakta, sol eli ise sol

tarafında duran kısa bir sütun gibi görünen bir aslanın kafasında durmaktadır154(Fig.

28). Heykelciğin hem bir Roma askeri olması, hem elinde tuttuğu Mithra’nın da kayadan doğma sahnesi ile ilişkili olma ihtimali olan betimlemesi, hem de elini kafasına koyduğu aslan figürü (Aslan, Mithra 7 basamaklı hiyerarşisi içerisindeki 4. basamağı oluşturan bir derecedir.) onu Mithraizm bağlantısı ihtimali içerisine sokmaktadır. Fakat heykelciğin gerçekliğiyle ilgili tartışmalar, her ne kadar bağlantı izleri bulunmakta ise de, araştırmacılara kesinliğini sorgulatmaktadır.

150

Güran, yazıtın orijinalini şu şekilde vermiştir: [Λ]ο̣ύκιος ἀνέστησε Τήλεφον καὶ Μᾶρκον καὶ Σέξτον [υἱοὺς(?)] | [κ]α̣ὶ ἑαυτὸν ἀετὸν καὶ Ἀµµουκιν Βαβοου τὸν π[α|τέρα] ἀετὸν τειµῆς χάριν.Güran 2010, 45. 151 _{Güran 2010, 46.} 152 Cumont 1903, 155. 153 Güran 2010, 47. 154 _{Güran 2010, 47.}

4.5. Kilikia Bölgesi

Kilikia Bölgesi’nde de diğer yerlerde olduğu gibi hem Mithra kalıntısı olduğu ispatlanmış hem de henüz kesinliği kanıtlanamamış bir takım buluntular yer almaktadır.

4.5.1. Kalykadnos Sikkeleri

Bölgenin içerisinde yer alan antik adıyla Kalykadnos, günümüz adıyla Göksu Irmağı kıyısında kurulmuş olan Seleukia (Silifke) antik kentinde ele geçen bir grup sikke bu kanıtlanmamış buluntular arasında yer almaktadır (Fig. 29). M.S. 198-260 yılları arasına tarihlenmiş bu buluntuların arka yüzlerinde ışın tacı giymiş oldukları öne sürülen, atlı ve sağlarında yer alan alevli sunakların eşlik ettiği tanrı figürlerinin Mithra olduğu düşünülmüştür. Pontus Bölgesi buluntuları arasında incelenmiş olan Trabzon sikkeleri üzerinde tanrı Men ile benzetilen şekilde tasvir edilmiş Mithra betimlemeleri buradakilerle son derece büyük benzerlik göstermektedir. Bu durumdan dolayı birer Mithra buluntusu olma olasılıkları oldukça yüksek

görünmektedir155.

4.6. Pontus Bölgesi

Pontus Bölgesi Mithra kültüne uzun süre hizmet etmesi dolayısıyla birçok kalıntıyı da literatüre eklemiş önemli bir merkezdir. Daha önceki bölümlerde incelenen buluntuların dışında bölgede bir tartışmalı alan daha bulunmaktadır.

4.6.1. Minthrion Tapınağı

Trabzon’a 3km. uzaklıkta bulunan günümüzdeki adı Boztepe olan antik Minthrion tepesinde kayalığın içine gömülmüş derinliği yaklaşık 25 adım olan bir mağara bulunmaktadır (Fig. 30). Mağaranın sağında içeri doğru akan bir kaynak yer almaktadır. Bu mağaranın bir Mithra kült alanı olduğu hatta bölgede bulunan tek Mithra tapınağı olduğu düşünülmektedir ancak tapınağın sonradan bir kiliseye

çevrildiği söylenmektedir156. Cumont bu görüşünü destekleyebilmek için buna

benzer şekilde daha önce Mithra tapınağı olmasına rağmen sonradan bir kiliseye

155

Arslan 1999, 440.

dönüştürülmüş olan San Clemente bazilikasını örnek olarak vermektedir157. Hıristiyanlığın Mithraizm ile olan çatışmasını anlatırken değindiğimiz bir husus, önceden farklı bir tapınım için kullanılan bu mağaranın bir Hıristiyan kutsal alanına çevrilmesiyle ilgili bir hikayeye değinmektedir. Emir, Diocletianus zamanında Aziz Eugenius’un üç arkadaşıyla birlikte Trabzon Boztepe’de bulunan bir Mithraeum’daki Mithra heykelini gizlice kaçırıp tepeden attığını ve parçaladığını yazmış, fakat bu

saygısızlıklarından sonra yakalanıp öldürüldüklerini eklemiştir158. Bu hikaye de

doğruluğu kabul edildiği takdirde burada bulunan mağaranın bir Mithraeum olma olasılığını son derece güçlendirmektedir. Aynı zamanda daha önce belirtilen su kaynağı da yine bir Mithra tapınağı oluşumunu destekler durumdadır.

157

Cumont 1906, 367.

5. SONUÇ

M.Ö. XIV. yy.’da yapılan bir Hitit-Mitanni antlaşma metninde yazılı şekilde ilk ortaya çıktığı tarihten Hıristiyanlığa yenik düştüğü M.S. IV. yy.’a kadar geniş olduğu söylenebilecek bir coğrafyada tapınım gören Mithra, Anadolu’da da oldukça etkili olmuş bir gizem dinidir. Hititlerin antlaşma metninde karşımıza “antlaşmaların koruyucusu” olarak çıkan tanrı, bir sonraki ortaya çıkışında Hint Rig Veda’sında “antlaşma gözlemcisi” özelliğini sürdürmekle birlikte bunun yanına “ışık, gerçek, bütünlük ve Güneş tanrı” özelliklerini de katarak sahneye çıkmaktadır. Buradan sonra ise Pers panteonunda tüm bu isimlerin yanına savaşçılık ve zafer kazandıran tanrı olma gücünü katmıştır. Fakat kültün en önemli ikonografisi olan tauroktoni Anadolu ile etkileşime geçene kadar ortaya çıkmamıştır. Bunun sebebi olarak İran inanışlarında tanrıyı insanlaştırma alışkanlığının bulunmaması ve bu dönemde henüz kozmolojik özelliklerinin var olmaması gösterilebilir.

Mithra’nın uzun yolculuğu sırasında bulunduğu yerlerde değişik özellikler kazanma durumu çalışmamızın asıl konusunu oluşturan Anadolu’da da devam etmiştir. Bu anlamda karşılıklı bir etkileşimden bahsedilmesi doğru olacaktır. Anadolu’nun yerel inanç ve ekolleriyle etkilediği Mithra tapınımı karşılık olarak Anadolu kültürüne ve yapısına katkıda bulunmuştur. Bu coğrafyada etkili olduğu bölgelerde oranın yerel tanrılarıyla etkileşime geçerek değişik şekillere ve anlamlara bürünmüştür. Buna göre; Mithra çoğunlukla Anadolu’nun birçok yerinde büyük saygı gören Helios ile bağdaştırılmış, arkeolojik buluntuların büyük bir kısmında onun betimlemelerini taşımış ve adı onunla birlikte anılmıştır. Bununla birlikte Lykia, Kilikia ve Pontus’ta büyük tanrı Zeus ile de eş tutulmuştur. Pontus’ta ayrıca yerel tanrı Men ile etkileşerek ikonografisine atlı bir yorum katmıştır. Tarsus’ta Perseus ile benzeştiği yönleriyle vurgulanmış, Kappadokia’da betimlemelerine bölgedeki Erciyes dağı olduğu düşünülen yüksek bir dağ figürü eklemiştir. Kaisareia yazıtında karşımıza buranın Roma lejyon garnizonu olması sebebiyle Sol Invictus şeklinde çıkmıştır. Dolichos’ta ise Jupiter Dolichenus gibi göğüslükle tasvir edilmiştir. Tüm bunların yanında Anadolu’nun en önemli kültlerinden olan Kibele- Attis inanışı ile birleştirilerek Attis olarak bile kabul görmüştür.

Anadolu’nun yerel ekolleri de Mithraizm’e yok oluncaya dek sahip olacağı bazı özelliklerini kazandırmıştır. Bu ekoller Stoacılık ve Pisagorculuk olarak

karşımıza çıkmaktadır. Mithraizm en önemli özelliklerini bu ekoller sayesinde edinmiştir. Stoacılık külte kozmolojik ve astrolojik, Pisagorculuk ise kendi bünyesinde de bulunan gizem, tarikat, cemaat gibi bir takım özelliklerini kazandırmıştır. Bununla birlikte, Anadolu’nun yerel ekolü olan Stoacılığın Mithra’ya yaptığı katkılardan olan tanrının kozmokrator olarak kabul görme özelliği bu coğrafyada herhangi bir arkeolojik buluntuda karşımıza çıkmamaktadır. Pisagorculuktan elde ettiği gizem dini olma özelliği Mithra tapınaklarında görülen yer altına karanlık yerlere inşa edilme durumunu külte kazandırmış ve Anadolu’da bulunan tapınaklarda bu durum net şekilde gözlemlenmiştir.

Tapınımın içyapısında bulunan boğa kurbanı iki olası ihtimalden kaynaklanmaktadır yorumu yapılabilir. Bunlardan ilki İran’dan gelmektedir. Burada bulunan, boğa kanıyla yıkanıldığında ebedi hayata kavuşulacağı inancı külte taurobolium da denen kurban törenini kazandırmış olabilir. İkinci olarak ise yine çalışmamızın merkezinde bulunan Anadolu coğrafyasının bir katkısı olarak ortaya çıktığı düşüncesidir. Buna göre; özellikle Phrygia’da bulunan Kibele kültünde var olan boğa kanıyla yıkandığında ruhun temizlendiği inancı Mithraizm’e boğa kurban geleneğini eklemiş olabilir.

Kadınların külte katılan üyeler arasına alınmaması durumu ise oldukça dikkat çekicidir. Anadolu’da ve Roma panteonunda bulunan tanrıça inanışlarına rağmen kadınların külte kabul edilmemesi bu coğrafyalarda da devam ettirilmiş, kutsallığı bahsedilen tanrıçalar yoluyla kabul görmüş kadın cinsi bir sebepten bu kültte yer bulamamıştır.

Çalışmamızın sonucunda edinilen bilgiler ışığında, Anadolu ve Mithra kültünün etkileşime girmeye başladığı tarihlerden itibaren birbirleri üzerinde etkiler bıraktıkları ve bir takım değişikliklere sebep oldukları arkeolojik verilere dayandırılarak tespit edilmiş ve günümüze kadar ulaşmış az sayıdaki kült çalışmalarına bu anlamda katkıda bulunulmuştur.

KAYNAKÇA

Arslan 1999 M. Arslan, "Anadolu Medeniyetleri Müzesi

Koleksiyonlarındaki Anazarbus sikkeleri", OLBA 1 (1999) 97-119.

Atvur 1999 O. Atvur, "Olympos Antik Kenti (1991-1992

Çalışmaları)", Ark.SD88 (1999) 13-31.

Baker 1931 G. P. Baker, Constantine and the Christian

Revolution. New York 1931.

Bayburtluoğlu 2003 C. Bayburtluoğlu, Yüksek Kayalığın Yanındaki

Yer: Arykanda. İstanbul 2003.

Beck 2004 R. Beck, Beck on Mithraism: Collected Works

with New Essays. Aldershot: Ashgate 2004.

Beck2006 R. Beck, The Religion of the Mithras Cult in the

Roman Empire: Mysteries of the Unconquered

Sun. Oxford 2006.

Blömer-Winter 2006 M. Blömer-E. Winter, Doliche. Gaziantep 2006.

Blömer-Winter 2011 M. Blömer-E. Winter, Toros ve Fırat Arasındaki

Tanrılar Ülkesi: Kommagene. İstanbul 2011.

Boyce-Grenet 1991 M. Boyce- F. Grenet, A History of

Zoroastrianism, III:Zoroastrianism Under Macedonian and Roman Rule. Leiden 1991.

Burkert 1999 W. Burkert, İlkçağ Gizem Tapıları. Ankara 1999.

Chalupa 2016 A. Chalupa, “The Origins of the Roman Cult of

Mithras in the Light of New Evidence and Interpretations: The Current State of Affairs”. Rozhledy 1 (2016) 65-96.

Cumont 1896 F. Cumont, Textes et Monuments Figures Relatifs Aux Mysteres de Mithra. Brussels 1896.

Cumont 1903 F. Cumont, The Mysteries of Mithra. Chicago

1903.

Cumont 1906 F. Cumont, Studia Pontica II: Voyage

d’exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie. Bruxelles 1906.

Cumont 1911 F.Cumont, The Oriental Religions In Roman

Paganism. London 1911.

Cumont1922 F. Cumont, After Life In Roman Paganism.

London 1922.

Cumont 1960 F. Cumont, Astrology and Religion Among the

Greek and the Romans. New York 1960.

Ehling 2001 K. Ehling, "Mithras Equitans auf den

Kaiserzeitlichen Münzen von Trapezunt", EA 33 (2001) 129-133.

Eliade 2000 M. Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi,

II:Gotama Budha’dan Hıristiyanlığın Doğuşuna. İstanbul 2000.

Emir 2016 O. Emir, “Trabzon’da Önemli Bir Kült Merkezi:

Boztepe Nam-ı Diğer Mithra/Mithrion Dağı”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 21 (2016) 27-50.

Erten 2007 E. Erten, Küçükasya’nın Güneyindeki Helios

Kültleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi,İstanbul Üniversitesi. İstanbul 2007.

Goldwin1981 J. Goldwin, Mystery Religions in Ancient World. London 1981.

Gordon 1975 R. L. Gordon, "Franz Cumont and the Doctrines

of Mithraism". HINNELLS 1975: I (1975) 215- 249.

Gordon 1978 R.L. Gordon, “The Date and Significance of

CIMRM 593 (British Museum Townly

Collection)”. Journal of Mithraic Studies 2.2 (1978) 148-174.

Güran 2010 S. Güran, Küçükasya’da Mithras Kültü.

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi. İstanbul 2010.

Herodotos (Historiai) Kullanılan Metin ve Çeviri: Herodot

Tarihi. By M. Ökmen. Remzi Kitabevi. İstanbul 1991.

Hinnels 1975 J. Hinnels, Mithraic Studies I. Manchester 1975.

Yeni Ahit Kaynak: https://www.kutsalkitap.org/online-incil-

oku/(16.01.2019)

İznik 1999 E. İznik, Anadolu’da Mithra Kültü.

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi. Ankara 1999.

Keleş 2008 V. Keleş, Cercetari Numismatice XIV, Bucureşti, 2008, 213 – 225.

Kızıl 2013 H. Kızıl, “Mitra’dan “Mithras’ın Sırları”na

Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”. EKEV 55 (2013) 113-136.

Magie 1959 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor. Princeton 1959.

Mitchell 1993 S. Mitchell, Anatolia Land, Men and Gods in

Asia Minor. Oxford 1993.

Pekak-Gür 2015 M.S. Pekak-D. Gür, “İsa’nın Doğumu”. Sanat

Tarihi Dergisi 2 (2015) 178 226.

Radt 1978 W. Radt, "Der Grabungs befund und seine

Deutung: Kybele und Mithras auf Kapıkaya". Ed. K. Nohlen – W. Radt, Altertümer von Pergamon. Berlin (1978) 69-76.

Renan 1923 E. Renan, Marc-Auréle et la fın du Monde

Antique. Paris 1923.

Roll 1977 I. Roll, "The Mysteries of Mithras in the Roman

Orient: The Problem of the Origen", JMS 2,1 (1977) 53-68.

Schimmel 1995 A. Schimmel, Dinler Tarihine Giriş. Ankara

1995.

Sevin 1982 V. Sevin, "Anadolu'da Pers Egemenliği",

Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, cilt.II. Ankara, Sanat Kitabevi (1982) 316-340.

Stark 1869 K.B. Stark, Die Mithras steine von Dormagen.

South Carolina 1869.

Şahin 2012 E. Şahin, Anadolu’da Mithras Tapınakları ve

Buluntuları. Yayınlanmamış Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi. Ankara 2012.

Turcan 1996 R. Turcan, The Cults of the Roman Empire. Oxford 1996.

Ulansey 1989 D. Ulansey, The Origins of the Mithraic

Mysteries. Oxford 1989.

Ulansey 1998 D. Ulansey, Mitras Gizlerinin Kökeni: Antik

Dünyada Kozmoloji ve Din. İstanbul 1998.

Vermaseren 1950 M.J. Vermaseren, "A Unique Representation of

Mithras". VChr 4,3 (1969) 142-156.

Vermaseren 1969 M. J. Vermaseren, "Hellenistic Religions". Ed. C.

J. Bleeker - G. Widengren, Historia Religionum, I:Religions of the Past. Leiden (1969) 495-533.

Wheeler 1994 M. Wheeler, Roman Art and Architecture.

London 1994.

Winter 2000 E. Winter, Mithraism and Christianity in Late

Antiquity. London 2000.

Winter-Schütte-Maischatz 2004 E. Winter-A. Schütte-Maischatz, Doliche-Eine kommagenische Stadt und ihre Götter: Mithras und Jupiter Dolichenus. Bonn 2004.

Yıldırım 2008 N. Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul

2008.

FİGÜRLER LİSTESİ Figür 1: Suriye Dura-Europos Mithraeum.

https://artgallery.yale.edu/collections/objects/6746 ... 61 Figür 2: Dura-Europos Atlı Asker Rölyefi.

https://archive.archaeology.org/online/features/dura_europos/ ... 61 Figür 3: Marcus Valerius Maximianus Mithraeum Romanya.

http://www.tertullian.org/rpearse/mithras/display.php?page=supp_Romania_AlbaIuli a_Mithraeum ... 62 Figür 4: İspanya Merida Mithraeum.

http://ancientworld.hansotten.com/spain/merida-emerita-augusta/merida-mithraeum- house/ ... 62 Figür 5: İngiltere Walbrook Mithraeum.

https://en.wikipedia.org/wiki/London_Mithraeum ... 63 Figür 6: Mithra’nın Kayadan Doğuşu.

http://www.truthbeknown.com/mithra.htm ... 64 Figür 7: İngiltere Housesteads Roman Fort.

https://tr.pinterest.com/pin/307159637076887933/. ... 65 Figür 8: Sol İnvictus-Mithra.

Şahin 2012, 76. ... 65 Figür 9: Ostia Mithra Tapınağı- 7 basamaklı derece sistemi.

https://brewminate.com/the-ostia-mithraea-an-introduction-to-the-cult-of-mithras- and-tour-of-the-ostian-shrines/. ... 66 Figür 10: Tauroktoni Sahnesi.

http://looklex.com/e.o/mithra.htm ... 66 Figür 11: Tauroktoni- Mithra kozmokrator.

http://www4.westminster.edu/staff/brennie/GrecoRomanReligion/mithras.html ... 67 Figür 12: Tauroktoni ve Burçlar.

https://www.alamy.com/stock-photo-fine-arts-ancient-world-roman-empire-

sculpture-mithras-killing-the-17948636.html ... 67 Figür 13: Daskyleion-Magi Rahipleri Kabartması.

https://arkeoloji.nevsehir.edu.tr/tr/daskyleion ... 68 Figür 14: Oinoanda Yazıtı.

Güran 2010, 104. ... 69 Figür 15: Arykanda (Sebasteion) Tapınağı.

Şahin 2012, 99. ... 69 Figür 16: Arykanda Altarlı Oda.

Şahin 2012, 99. ... 70 Figür 17: Perge Tapınak.

Şahin 2012, 96. ... 70 Figür 18: Perge Adak Yazıtı.

Figür 19: Tarsus Sikkeleri.

Cumont 1903, 32. ... 71 Figür 20: Kapadokya Sikkeleri.

https://www.vcoins.com/en/stores/romae_aeternae_numismatics/136/product/hadrian _ar_didrachm_helios_atop_mt_argaeus_cappadocia_caesarea_avf/871086/Default.as px ... 72 Figür 21: Trabzon Sikkeleri.

Keleş 2008, 225. ... 73 Figür 22: Thracian Horseman.

https://repository.ihu.edu.gr/xmlui/bitstream/handle/11544/12471/Sakellariou.pdf?se quence=1 ... 74 Figür 22a: Thracian Horseman.

http://www.wikiwand.com/en/Thracian_horseman ... 74 Figür 23: Dolichos Tapınak Planı.

Şahin 2012, 90. ... 75 Figür 24: Dolichos Tauroktoni Kabartması.

Şahin 2012, 91. ... 75 Figür 25: Pergamon Tapınak.

Radt 1978, 11c. ... 76 Figür 26: Olimpos/Yanartaş Sunak.

Atvur 1999, res. 22. ... 76 Figür 27: Baris Kabartması.

Cumont 1939, 70. ... 77 Figür 28: Emirgazi Heykelciği.

Güran 2010, 105. ... 77 Figür 29: Kalykadnos Sikkeleri.

Keleş 2008, 224 ... 78 Figür 30: Minthrion Tapınağı.

FİGÜRLER

Fig. 1

Fig. 3

Fig. 7

Fig. 9

Fig. 11

Fig. 14

Fig. 16

Fig. 18

Fig. 22

Fig. 23

Fig. 25

Fig. 27

Fig. 29

Belgede Anadolu'da Mithras ve kalıntıları (sayfa 60-89)