El-Kafi

40 1.4.2.8. el-Rakkiyyat

İmam Muhammed’in Rakka’da kadı iken hakkında hüküm ve fetva verdiği bazı meseleleri ihtiva etmektedir. Bu eseri onunla birlikte uzun süre Rakka’da kalan İbn Semaa rivayet etmiştir.

1.4.2.9. el-Emali

Emali bir âlimin talebelerine hadisleri veya başka bilgileri yazdırmasıyla meydana gelen bir eser türüdür. Ebu Yusuf’unda bu türde bir eseri olduğu kaynaklarda geçmektedir¹³⁶. Ebu Yusuf’un Bişr b. Velid ve birçok talebesi tarafından rivayet edilmiştir¹³⁷.

1.4.2.10. Nevadirü Mualla, Nevadirü Hişam, Nevadirü İbn Semaa

Hanefi mezhebinin üçüncü tabakasına mensup fakihler tarafından, Ebu Hanife ve talebelerine ait olup İmam Muhammed’in telif ettiği başlıca metinlerde yer almamış görüşleri bir araya getirmek amacıyla kaleme alınan eserlerdir. “Nevâdir” başlığını taşıyan bu eserler, Nevâdirü Mualla, Nevadirü Hişam ve Nevâdirü İbn Semaa gibi söz konusu görüşleri bir araya getiren kişilere izâfe edilmektedir¹³⁸.

41 binaen, Türkçe anlamı “yetmek, yeterli olmak” anlamlarına gelen, el-Kâfi ismini verdiği düşünebilir.

el-Kafi hakkında bilgi veren kaynaklara baktığımızda genel olarak İmam Muhammed’in Zâhiru’r-rivâye olarak adlandırılan el-Asl, Ziyadat, Câmiû'l-Kebir, Câmiû’s-Sağir, Siyeru’l-Kebir ve Siyeru’s-Sağir kitaplarını birleştirip tekrarları çıkararak, konuları fıkıh bablarına göre tanzim ettiği söylenmektedir. Hâkim Şehid el-Mervezi’nin el-Kâfî’de yaptığı şey, büyük oranda İmam Muhammed’in kitaplarında geçen meseleleri cem etmekten ibarettir. Her ne kadar Hâkim eş-Şehîd Mervezi, el-Kâfî’nin mukaddimesinde, eserini İmam Muhammed’e ait el-Mebsût ile el-Câmiu’s-Sağîr ve el-Câmiu’l-Kebir adlı eserlerden tekrarları atmak ve kısaltmak suretiyle telif ettiğini açıkça söylese de el-Kâfi incelendiğinde İmam Muhammed’in diğer eserlerinden de yararlanmıştır. el-Kâfî’nin şerhi olan el-Mebsût adlı eserinde Serahsî, el-Kâfî’nin İmam Muhammed’in kitaplarının tekrarları atılmış bir muhtasarı olduğunu ifade etmektedir¹⁴¹.

el-Kafi’nin Türkiye’deki kütüphanelerde bulunan yazma nüsha kayıt bilgileri şunlardır:

1. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesinde yer alan nüshalar;

Koleksiyon İsmi: Demirbaş no: Varak:

Ayasofya 1362 429

Ayasofya 1363 432

Hamidiye 545 471

Süleymaniye 580 667

Şehid Ali Paşa 912 596

Damat İbrahim 646 632

Hacı Beşir Ağa 288 460

Molla Çelebi 684 50

Carullah Efendi 830 467

141 Serahsi, Mebsut, I: 4.

42 2. İstanbul Millet Yazma Eserler Kütüphanesinde yer alan nüshalar;

Koleksiyon İsmi: Demirbaş no: Varak:

Feyzullah Efendi 922 392 Feyzullah Efendi 923 601 Feyzullah Efendi 993 225 3. Topkapı Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesinde yer alan nüshalar;

Koleksiyon İsmi: Demirbaş no: Varak:

Üçüncü Ahmed 719 234 3. Atıf Efendi Yazma Eser Koleksiyonunda yer alan nüshalar;

Koleksiyon İsmi: Demirbaş no: Varak:

Atıf 1005 998 Atıf 1006 349 Atıf 1007 338

Bazı kaynakarda el-Kafi’nin yazma nüshalarından birinin de Kayseri’de bulunan Raşit Efendi Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunduğu yer almaktadır. Tarafımızca yapılan araştırmada belirtilen koleksiyon ve demirbaş numaralı eser Hakim Şehid el-Mervezi’nin el-Kafi’si değil, Serahsi’nin Mebsut’udur. Böylelikle kütüphane çalışanları tarafından yapılan hata ortaya çıkarılmış, gerekli düzeltmelerin yapılması için girişimde bulunulmuştur.

43 İKİNCİ BÖLÜM

HALVANİ VE SERAHSİ’NİN el-MEBSUT’LARININ NİKAH BÖLÜMLERİNİN MUKAYESESİ

Araştırmamızın bu kısmında Halvani ve Serahsi’nin el-Mebsut adlı eserlerinin nikah bölümlerini karşılaştıracağız. Söz konusu müelliflerin kitaplarında nikah bölümleri okuduğumuzda aşağı yukarı İmam Muhammed'in Kitabü’l-Asl’ı ile Hakim Şehid el-Mervezi’nin el-Kafî’si ile aynı sistematiği kullandıklarını görüyoruz. İki müellifin de aynı sistematiği kullandıklarını söylememiz mümkündür. Bu sebeple biz de hocaların sistemine uygun olarak, kullanmış oldukları bir başlığın altında, eğer farklı görüşleri yoksa başlığın içeriğini özetleyerek hocaların eserlerinden kaynak vermekle yetineceğiz.

Eğer farklı görüşleri varsa önce Halvani’nin sonra da Serahsi’nin görüşlerini aktarıp, farklılıkları göstermeye ve ulaşabilmiş isek gerekçelerini belirtmeye çalışılacaktır.

Bu çalışma da Halvani’nin el-Mebsut adlı eserinin iki adet el yazma nüshasından istifade ettik. Bunlardan biri Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya koleksiyonu 1281 demirbaş nolu nüsha olup, çalışmamızda bu nüshayı “A.” olarak gösterdik. Diğeri de Milli Kütüphane Nevşehirli Damat İbrahim Paşa koleksiyonu 29 demirbaş nolu nüsha olup, onu da çalışmamızda “MK.” rumuzuyla gösterdik.

2.1. Nikah

Sözlükte “birleştirme, bir araya getirme, evlenme, evlilik, cinsel ilişki¹⁴²” anlamlarına gelmektedir. Eşler cinsel ilişki esnasında bir araya gelir ve her biri diğerine sarılır, o kadar ki adeta tek bir kişi olurlar. Bazen nikah kelimesi, sonucu cinsel ilişkiye varan nikah akdi manasında mecaz olarak da kullanılır. Ancak nikah kelimesi, cinsel ilişki anlamında hakikattir. Bu yüzden dini terim olarak mutlak nikah sözü zikredildiğinde kastedilen genellikle cinsel ilişki anlamıdır¹⁴³.

Nikah kelimesi fıkıh terminolojisinde şer’an aranan şartlar çerçevesinde aralarında evlenme engeli bulunmayan bir erkek ile bir kadının hayatlarını geçici olmaksızın

142 İbn Manzur, Ebi’l-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanü’l-Arab, Beyrut, 1990, 3:625.

143 Mevsılı, Abdullah b. Mahmud b. Mevdud, el-İhtiyar li-Ta’lili’l-Muhtar, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 3:81.

44 birleştirmelerini sağlayan akdi ve bu yolla eşler arasında meydana gelen evlilik ilişkisini ifade eder¹⁴⁴.

Halvani eserinde Kitabü’n-Nikah kısmına nikahın bütün Hanefi fakihleri tarafından sünnet olarak kabul edildiğini beyan ederek başlar. Ardından da Peygamber Efendimizden nakledilen “ينم سيلف يتنس نع بغر نمف يتنس حاكنلا” “Nikah benim sünnetimdir. Sünnetime sırt çeviren benden değildir”¹⁴⁵, “ موي مملأا مكب يهابأ ينأف اورثكت اوحكانت ةمايقلا” “Evleniniz, çoğalınız, ben kıyamet günü diğer ümmetlere karşı sizinle iftihar ederim” ¹⁴⁶ gibi hadisler zikrederek evlenme konusunda emir sigası kullanılmış olsa bile çoğalma talebinden dolayı buradaki emir farz olarak değil, nedb yani sünnet ifade ettiği sonucunu çıkartmaktadır¹⁴⁷.

Serahsi ise, nikah bölümüne nikah kelimesinin hangi anlamlara geldiğinin tahlilini yaparak konuya girmektedir. Serahsi, nikahın lügattaki anlamının cinsel ilişkide bulunmak, hukuki anlamının bir şeyi diğerine katmak, mecazi anlamının ise akit demek olduğunu söylemektedir¹⁴⁸. Ardından İmam Şafii’nin nikahın sadece akit demek olduğu hakkındaki görüşüne itiraz ederek bunun böyle olmadığını delilleriyle ortaya koymaktadır¹⁴⁹.

Halvani, nikahın sünnet olduğunu ve konuyla ilgili hadisleri zikrettikten sonra “bazı hocalarımız şöyle der” diyerek kişinin kadınlara arzusu var ve kendi nefsine de güvenmiyorsa evlenmesinin farz olduğunu; kadınlara eğilimi olsa da olmasa da kendisine de güveni var ise evlenmesinin eftal olduğunu aktarır. Kadınlara arzu duyup kendisine de güvenmeyen kimsenin evlenmesinin farz olduğunu şöyle izah eder: Çünkü zinayı terk etmek, ondan uzak durmak farzdır/zorunludur. Zinadan kurtulmanın yolu olan nikah ise bu durumda farz olmaktadır. Kişinin kadınlara arzusu olmakla birlikte kendisine güvenmesi durumunda evlenmenin eftal olduğu konusunu ise yukarıda zikredilen hadislerle izah eder. Kadın arzusu olmayan ve kendisine güvenen kimsenin rabbine ibadete kendisini vermesini daha doğru olduğunu söyleyen İmam Şafii'nin görüşünü de

144 Fahrettin Atar, “Nikah” mad., DİA, İstanbul, 2007, 33: 112.

145 Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhari, Darü İbn Kesir, Beyrut, 2002, 1. Baskı, Kitabü’n-nikah 5063.

146 Abdürrezzak, Musannef, 6: 173.

147 Halvani, Ebu Muhammed Abdülaziz b. Ahmed b. Nasr b. Salih Şemsü’l-eimme, el-Mebsut, Ankara Millet Kütüphanesi, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, nr. 29, 146a; A. 119.

148 Serahsi, Mebsut, IV: 192.

149 Serahsi, Mebsut, IV: 192.

45 aktarır. Halvani bir kimsenin kadına arzu duymasa bile evlenmesinin eftal olduğunu Şafii'nin görüşünün doğru olmadığını söyler. Çünkü kafirlerin evlenerek çoğalması karşısında müslümanların namaz gibi ibadetlere yönelerek evlenmeyi terk etmelerinden dolayı Müslüman nüfusunun azalması riski bulunduğuna işaret eder¹⁵⁰.

Halvani’nin yukarıdaki açıklamalarına benzer ifadeleri Serahsi’nin el-Mebsut’unda da görmekteyiz. O nikah kelimesinin tanımlarını ve İmam Şafii’nin görüşüne itiraz ettikten sonra nikah akdinin hükmü ve yararları hakkında açıklamalar yapmıştır¹⁵¹.

Yukarıdaki izahlardan sonra Halvani, İmam Muhammed’in Kitabü’l-Asl’ından nakillerle nikah bahsinin konularını işlemeye başlar.

İmam Muhammed’in Kitabü’l-Asl’ından: “ ىلع لاواهتلاخ ىلعلاو اهتمع ىلع ةارملا حكنت لا اهقزار وه ىلاعت الله ناف اهتفحص يف ام ئفتكتل اهتخا قلاط ةارملا لاست لا و اهتخا تنب ىلع لا و اهيخا تنب”¹⁵² hadisini naklederek hadisin iki farklı okunuşu olduğunu, bu okunuşlardan birincisine göre

“حكنت لا” kelimesinin nehyi hazır olduğunu dolayısıyla “حكنت لا” okunması gerektiğini, diğer rivayete göre de “حكنت لا” şeklinde haberi olduğunu her ikisinin de nehye yol açtığı sonucunu çıkarmaktadır. Burada Halvani’nin dil kuralını kullanarak hadise mana verdiği görülmektedir¹⁵³.

Halvani, İmam Muhammed’in Kitabü’l-Asl’ında nikah bahsinin başında hadis, sahabe ve tabiun kavillerini zikredip onların her birinden ayrı ayrı sonuç çıkarırken, sonuçta bazı genel tespitler de yapmaktadır. Bu tespitlerden biri örneğin buluğa ermiş bakire kızın rızası olmadıkça evlendirilmesinin caiz olmayacağıdır. Halvani, Rasulullahtan nakledilen: “اهاضر اهتوكس و اهسفن يف رماتست ركبلا” “Bakire kıza danışılır, onun susması rızadır” ¹⁵⁴ haberine göre “İmam Şafii’nin aksine buluğa ermiş bakire kızın evlendirilmesi ancak rızasıyla caiz olur veya rızası olmadıkça caiz değildir” der¹⁵⁵.

Halvani, el-Mebsut’unda evlenilmesi haram olan kadınları (muharremât) zikrederken, ayette zikredilen haram kadının kaç grup olacağını erkek açısından zikretmekte ve bunun haram kılınma delilini sonra bildirmektedir¹⁵⁶. Serahsi ise öncelikle

150 Halvani, A.119a; MK. 146a.

151 Serahsi, Mebsut, IV: 193-194.

152 Buhari, Kitabü’n-nikah, 5105.

153 Halvani, A.119a; MK. 146a.

154 Buhari, Kitabü’l-ikrah, 6946.

155 Halvani, A.119a; MK. 146a.

156 Halvani, A.119b; MK. 146b.

46 ayeti zikredip oradan hükmü bildirmekte, hükümden doğrudan anlaşılan manayı verdikten sonra yoruma gitmektedir¹⁵⁷.