Dolaysız yabancı sermaye yatırımları, bir firmanın üretimini, kurulu olduğu ülkenin sınırları ötesine yaymak üzere yabancı ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim tesislerini satın alması ile uzun süreli yatırımlar olarak nitelendirilebilir (Turan, 2010: 3). Hisse senedi ve tahvil gibi mali araçların alınıp satılması olarak tanımlanan portföy yatırımları ise, kısa vadede kâr amacı gütme üzerine kurulmuş olmaları nedeniyle ve likiditelerin yüksek olmasının da etkisiyle, bulundukları ülkedeki ekonomik ve siyasi gelişmelere çok duyarlıdırlar. Yüksek miktarda uluslararası portföy yatırımı alan ülkeler (özellikle sanayileşmekte olan ülkeler), her an bir mali krize girme
riski ile karşı karşıyadırlar. Aynı zamanda portföy yatırımları olumsuz beklentiler karşısında kısa sürede ve büyük miktarda ülkeyi terk ettikleri için ekonomik dengeleri alt üst edip mali krizlere yol açabilirler. 2001 yılının Şubat ayında Türkiye’nin içine girmiş olduğu mali krizin nedeni de “sıcak para” denilen kısa vadeli sermayenin siyasi istikrarsızlık bahanesiyle ülkeyi terk etmesidir (Arıkan, 2006: 8). Bu açıklamalar ışığında dolaysız yabancı sermaye yatırımları ve portföy yatırımları arasındaki diğer farklar birkaç ana başlık altında toplanabilir (Efe, 2002: 4-5; Tiryakioğlu, 2000: 167;
Şirin, 2006: 9):
■ ■ Dolaysız yabancı sermaye yatırımları ile portföy yatırımları arasındaki en önemli farklardan biri “denetim” olarak görülmektedir. Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında yatırımcı, yatırımın denetimine ve idaresine tamamen hakimken yani dolaysız yabancı sermaye yatırımı durumunda, yabancı ülkede kurulan şirket ana şirketin doğrudan denetimi altında iken; portföy yatırımlarında ise bu durum, yatırım zaten bir ortaklık bünyesinde gerçekleşmediği için yatırımcının yatırım yaptığı ortaklığın denetimine ve idaresine gerek yoktur.
■ ■ Dolaysız yabancı sermaye yatırımları ve portföy yatırımları arasındaki bir diğer önemli fark ise “risk”tir. Portföy yatırımının ülkeye girmesi ne kadar kolaysa
“riski” gördüğü anda ülkeden kaçması da o kadar kolay olacaktır. Buna karşılık dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında durum böyle değildir. Dolaysız yabancı sermaye yatırımları ev sahibi ülkenin (yatırımın yapıldığı ülkenin) ekonomik kalkınmasına, istihdamına, teknolojik gelişmesine ve ihracata yönelik üretim yapmasına farklı açılardan katkıda bulunmaktadır. Bu yatırımları yapan yabancı yatırımcı, çoğu riskleri göze alarak ev sahibi ülkeye gelmektedir. Bu noktada yatırımın yapıldığı ülke, bu tür yatırımları çekmek için uluslararası düzeyde yapılan çalışmalarda ve ulusal yatırım mevzuatında dolaysız yabancı sermaye yatırımlarını koruma ve onları teşvik etme amacı gütmüştür.
■ ■ Dolaysız yabancı sermaye yatırımları ile portföy yatırımları arasındaki bir diğer farklılık ise yatırımcıların nitelikleri ile ilgilidir. Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarını çokuluslu şirketler gerçekleştirirken portföy yatırımlarını ise tasarruf sahibi gerçek kişiler yapmaktadır.
■ ■ Portföy yatırımları ile dolaysız yabancı sermaye yatırımları, yatırımların getirileri arasındaki farkla da ilişkilendirilebilir. Portföy yatırımları tahviller ile ilgili ise
faiz ve anaparanın ödeme koşulları önceden belirlenmiştir. Portföy yatırımları hisse senetleri ile ilgili ise, getirisi kâr payı ve sermaye kazancı dışında değer artış kazançları şeklindedir. Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında ise getiriler, kâr payı ve değer artış kazançları dışında royaltiler2, servis ücretleri, komisyonlar, transfer fiyatlandırması gibi çok çeşitlilik gösterir. Bu konuyla bağlantılı diğer bir fark ise, portföy yatırımlarında gelir ve amortismanların geri ödeme koşulları önceden belli olmasıdır.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında ise durum işletmenin kazancına, piyasa koşullarına ve hükümetlerin koydukları kısıtlamalara bağlıdır.
■ ■ Portföy yatırımlarının ve dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının sermaye yapıları arasında da fark vardır. Portföy yatırımlarında yatırımcı, sermayeden başka bir şey getirmezken; dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında ise yatırımcı, yabancı fiziksel kaynakların dışında üretim teknolojisi, istihdam, yöneticilik bilgisi ve girişimcilik gibi sanayileşmekte olan ülkelerin ihtiyaç duydukları birçok yeniliği de beraberinde getirmektedir.
Tablo 1.1’de de görüldüğü gibi dolaysız yabancı sermaye yatırımları ve portföy yatırımları arasındaki farklar; yatırımın amaçları, yatırımın bileşenleri, yatırımdan umulan getiriler ve yatırımın maliyetleri bakımında bir ayrıma tabi tutularak da incelenebilir. Yukarıda açıklanmaya çalışılan farklar bu tabloda da farklı başlıklar altında gösterilmektedir.
2 Royalti: Bir lisans veya ticari marka sahibinin sahip olduğu hakları bir başkasına devretmesi kârşılığında aldığı bedeldir. Kiralanarak ya da üretim birimi üzerinden verilir.
DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE
YATIRIMLARI PORTFÖY YATIRIMLARI
YATIRIMIN AMAÇLARI
Serma yenin güvenliği ve portföyün veya net refa hın a za mileştirilmesin i sa ğla mak; Optima l kayna k dağılımını gerçekleştirmek için fa rklı ülkelerde işletme kontrolüne sahip olma k ve çok uluslu işlemlerle kâ rla rı a za mileştirmek.
Serma yenin güvenliği ve
Dola ysız yaba ncı sermaye ya tırımcı ta rafından sağlanan yönetimde etkin kontrole sa hip ola n yeterli düzeyde öz serma ye
Yeni ya tırımlara ayrıla n kazançlar Şirket içi borçlanma lar
Uzun dönemli tahviller Dolaysız ya bancı serma ye ya tırımı ka psamına
Yönetim kontrolü ile ortaya çıka ca k diğer getiriler (Piyasa ların içselleştirilmesi v.b.)
Ta hvilin değerindeki artıştan ve ta hvilin sabit getirisinden elde edilecek gelir
YATIRIMIN MALİYETLERİ
Dolaysız yatırım maliyetleri
Enformasyon maliyetleri (Ya tırım ya pıla n ülke ile ilgili her türlü bilgi ve ha berleşme maliyetleri)
Dolaysız yabancı sermaye ya tırımından daha a z olma ma kla birlikte orta ya çıkan bilgi ma liyetleri
Serma ye ma liyeti Kayna k: Candemir, 2006a:20.
Tablo 1.1. Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları İle Portföy Yatırımlarının Karşılaştırılması
1.2. DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINDA ROL