4. 1. Depr e m Ri ski ne Rağ men Kentl eĢ me
Kent sel pl anl ama ve t asarı mın depr em zar arl arı nı azalt ma f aali yetl eri nde pot ansi yel r ol ü ol duğundan sı k sı k söz edili yor ol sa da, si smi k ri skl eri azalt madaki geç mişl eri gör eli ol ar ak kı sadır. Bununl a bi rli kt e, deği şi k si smi k güvenli k pr ogr aml arını n yakı n za mandaki başarıl arı nı n, pl ancıl arı yüksek depr em ri ski altı ndaki böl gel erde yer al an pr oj el erl e il gil endi kl eri zaman depr em ri ski ni azaltma çabal arı nı çalı ş mal arı sır ası nda göz önünde bul undur mak yönünde har eket e geçi r di ği belirtil mekt edi r. A. B. D.‟ de şehi r pl anl ama konusuna duyul an il gi, Eki m 1989 Lo ma Pri et a depr emi ni t aki ben San Fr anci sco Körf ezi büyük met r opolit en böl gesi nde yedi yer el yöneti m böl gesi ni n f eder al af et böl gesi il an edil mesi yl e su yüzüne çı kmı ştır (Lagori o, 1990).
Sanayi devri mini n ilk varisl eri ol an çok geli ş miş ül kel er de büyük çapl ı kentleş me 19. yüzyılı n i ki nci yarı sı nda başl amış, o za mandan bu yana kırsal al anl ar dan kentl er e ve met r opolit en mer kezl er e sür ekli bi r i nsan göçü ol muşt ur. Günü müzde kent sel mer kezl er deki nüf us artışı na par al el ol ar ak met ropolit en al anl arı n sayı sı art maya deva m edi yor. Birl eş miş Mill etl er İ nsan Yerl eş mel eri Ör güt ü veril eri ne gör e 2000 yılı iti barı yl a dünyada nüf usu on mil yonun üzerinde ol an 19 met r opol it en al an bul un makt a, bunl arı n 15‟ i az geli ş miş veya geli ş mekt e ol an ül kel er de yer al makt adır ( UN-HABI TAT i nt er net si t esi ). Depr eme eğili mi ol an al anl ar daki kent sel pl anl amanı n, gel ecek depr eml er den daha az yar a al acak bi r çevr e geli ştir meye yönel i k ol ar ak ort aya çı kan büyü me ve deği şi m di namikl eri ni kabul et mesi ger ek mekt edi r.
Yüksek yoğunl ukl u kent sel yerl eş mel er dünya çapı nda büyük f arklılıkl ar ser gil emekt edi r. Her bi ri t ari hsel ol ar ak f ar klı ol ayl ar altı nda, deği şik j eofi zi k konu ml ar il e çeşitli i kli mler de, ayrı sosyoekono mi k güdül er e dayanan f arklı mi mari t arz ve i nşa yönt eml eri yl e geli ş miş ve f ar kl ı bi ri ki mleri ol an deği şi k i nsan t opl ul ukl arı nı kendi ne çek miştir. Büt ün bu kent sel mer kezl eri n yaşl arı da deği şkenli k göst erir. En eski si bi rkaç bi n yıl dır (İ st anbul, Ati na, Ro ma gi bi ) varlı ğı nı sürdür ür ken, en yeni si son bi rkaç on yıl da geli ş miştir. Bunl ar büyük met r opoll er ol abil di ği gi bi, ki mil eri bi nl er ce kil omet r e kar e al ana yayıl an bi rl eşi k kent sel kü mel en mel er den ol uşabil mekt edi r.
Tü m bu kentl eri n ort ak nokt ası, üzeri nde dur dukl arı yer kabuğunun üst kat manl arı nı ol uşt ur an j eofi zi k özelli kleri n al tı nda yat makt adır. Dünyanı n bi rçok yeri nde bul unan yüksek depr em ri ski ne sahi p böl gel er de yer al an kentl er i çi n bu ort aklı k çar pı cı bi r bi çi mde doğr udur. Kar maşı klı kl arı nı n çok doğal bi r sonucu ol ar ak bu kentl er yı kı cı depr eml er kar şı sı nda son der ece savun ması z kal makt adır. Kent sel bi r mer kezi n yar al anabilirli ği üzeri nde en büyük et ki ye sahi p en öne mli üç deği şken, konu mu, nüf us yoğunl uğu ve mevcut bi na st oğudur. En basit if adeyl e, böl gedeki i nsan ve/ veya bi na sayı sı ne kadar az i se depr emler e bağl ı can güvenli ğine yöneli k t ehditl er de o kadar azdır.
4. 1. 1. Genel Kent sel Özelli kl er
Büyük şehri n canl ılı ğı, böl gesi ni n ekono mik gücü ve yaşa m kalit esi üzeri ndeki can al ı cı öne mi ol ar ak kabul edilir. Üst eli k met r opolit en al anl ar sadece i ş fırsatl arı mer kezl eri ol makt an öt e, il eti şi m ağl arı, di nl ence/ eğl ence mer kezl eri ve ti cari gi ri şi m de mektir de. Ayrı ca i şl evsel, kull anı ma hazır ve i nce bi r bi çi mde dengel enmiş bi r çevr e i çi nde her şeyi bi r bi ri ne bağl ayar ak hassas bi r si st em ol uşt uran, eği ti m, kült ür el geli şme, i skan, sosyal hi z metl er ve mal i dest ek bil eşi minden ol uşan mer kezl eri t emsil ederl er. Adet a bi r yapı ştırı cı gi bi her şeyi bi r bi ri ne bağl ayan unsur, mevcut yapı st oğu ve t ekni k al t yapı dır. Ve yi ne depr eml er kar şı sı nda en yar al anabilir ol an, ci ddi bi çi mde ekono mik, fi zi ksel ve sosyal yatırı m anl amı na gel en t a m da i şt e bu bağl ayı cı unsur dur. Sı r a dı şı dur uml ar da, büyük bi r met r opolit en mer kezi n fi zi ki al t yapı sı nda ol uşacak büyük depr em zar arl arı nı n gi deril mesi çabal arı ekono mi k if adel erl e bi r ul usun milli hasıl ası nı et kil eyebilir.
4. 1. 2. Ekono mi k Ve Si yasal Et kil er
Son 30 yıl da dünyanı n çeşitli yerl eri nde meydana gel en bazı depr eml er büyük kentl eri, böl geni n ekonomi k ve si yasi dengesi ni sar sacak öl çüde et kil emiştir. Hasarı n 8 mil yar dol ar ol ar ak t ah mi n edil di ği Califor ni a‟ nı n San Fr anci sco Körf ez Böl gesi‟ ndeki Eki m 1989 Lo ma Pri et a depr e mi nden sonr a hükü met, maddi kayı pl arı n ve yeni den i nşa mali yetl eri ni n kar şılan ması na dest ek ol ması amacı yl a eyal ett eki alı m- satı m vergi or anl arı nı geçi ci ol ar ak %6, 5‟ den %6, 75‟ e yükselt miştir ( Lagori o, 1990). Ül kemizde de 1999 depr eml eri nin ar dı ndan bi r çok t üketim ür ününe ek ver gil er getiril mişti. Hal en yür ürl ükt e ol an bu ver gil eri n or anı ör neği n özel il eti şi mde % 25 gi bi ger çekt en büyük or anl arda seyr et mekt edi r. Böyl esi ne ağı r dur uml ar da, geli şmekt e ol an ül kel eri n depr em sonr ası i yil eştir me çabal arı nı Dünya Bankası, UNESCO, Ul usl ar ar ası Par a Fonu(I MF) ve di ğer ul usl ar ar ası kurul uşl ar ca sağl anan dı ş kaynakl arla dest ekl emel eri ger ekmi ştir. Yı kı cı bi r depr em sonr ası
met r opolit en mer kezl erin i yil eştiril mesi, ul usl ar ar ası ekono mi, yar dı ml aş ma ve yeni den geli ş me bağl amında kür esel bir sor un hal i ne gel miştir.
En son veril er göst er mekt edi r ki, yüksek depre m t ehli kesi altı ndaki böl gel er de yerl eş miş büyük, yüksek yoğunl ukl u, kal abalı k kentl er – ki sayı ca ol dukça f azl al ar – bugün iti barı yl a bi r depr em sonr ası i yil eş me sür eci nde özel ver gil endi r meye veya dı ş dest eğe pekal â bağı mlı kal abil ecekl er di r. Çi nli yet kilil eri n Kı zıl Haç da dahil t üm dı ş dest eği r eddetti kl eri 1976 Tangshan depr emi sonr ası i yil eştir me ve yeni den i nşa sür eci muht emel en bi r ül keni n “ kendi başı na üst esi nden gel ebil me” l üksünün son ör neği ol muşt ur. 1985 Mexi co ve döne mi n Sovyetl er Birli ği‟ nde 1988 Er meni st an depr e ml eri ni n her i ki si de ul usl ar ar ası dest ek i st eme ve kabul et me eğili mini doğr ul amıştır (Lagori o, 1990).
4. 1. 3. Dünyada Kentl eĢ me
İ ki nci Dünya Savaşı‟ ndan bu yana kentl er e msali gör ül me miş bi r bi çi mde büyü mekt edi r. Nüf usu bi r mil yonu aşan kentleri n 1950‟ de sayı ca 78 ol duğu bil diril miştir ( Lagori o, 1990; atf en Jones, 1989). 2000 yılı veril eri ne bakıldı ğı nda i se dünyanı n en kal abalı k ilk 30 kent sel yerl eş mesi ni n, nüf usu yedi mil yonun üzeri nde ol an met r opolit en al anl ar dan ol uşt uğu gör ül mekt edi r ( UN- HABI TAT i nt ernet sit esi ). Dahası, geni ş met r opoliten kü mel en mel eri n ve kent sel nüf us artı şl arı nı n en çar pı cı bi çi mde ort aya çı ktı ğı böl gel er dünyanı n var ol an or gani ze büyük kent mer kezl eri nden başka yerl er ol makt adır; bu yöneli m doğu ül kel eri nde, Güneydoğu Asya‟ da ve Lati n Ameri ka‟ da daha di kkat e değer bi çi mde geli ş mekt edi r. Nit eki m, Bi rl eş miş Mill etl er İ nsan Yerl eş mel eri Ör güt ü veril eri göst er mekt edi r ki 1980 yılı nda nüf usu on mil yonu aşan sadece 6 yerl eş me mevcut ken ve bunl ar dan sadece 3‟ ü daha az geli ş miş böl gel er de yer alırken bu r aka ml ar 2000 yılı nda sı r ası yl a 19/ 15 şekli nde ger çekl eş miştir. 2015 yılı bekl enti si i se 24/ 20 ol acağı yönündedi r. Bu met r opoll er den bi ri si de 2015 yılı i çi n 12, 5 mil yon nüf us kestiri mi il e İ st anbul‟ dur. Dünyanı n bu hı zlı kentleş mesi il e şu il eri sür ül mekt edi r. “ Nüf us yoğunl aş ması nı n anl amı, t opl am nüf usun daha büyük or anl ar da kent sel mer kezl er e, daha küçük or anl ar da kırsal al anl ara dağıl ması dır. Dünya nüf usunun kar şı konul amaz bi r bi çi mde kentl eş mesi ni n sonucu ol ar ak büyük kentl eri n ve devasa met r opolit en al anl arı n ol ağanüst ü büyü mesi en basit if adeyl e daha f azl a kilit ( büyük) kenti n ve dol ayı sı yl a daha f azl a kent sel nüf usun af etl eri n t ahri batı na daha önce hi ç ol madı ğı kadar hedef ol duğu anl a mı na gel mekt edi r.” Dikkat çekil en bi r başka husus da “kent sel mer kezl er i çi n en l üt uf kâr yerl eri n böl geni n af etl er e en yat kı n kesi mleri nde
2000 yılı iti barı yl a dünyanı n en büyük kentl eri nden bi ri, kökeni Azt ek kült ürüne kadar uzanan ve mevcut nüf usu 20 mil yona yakl aşan Mexi co Cit y‟ dir. Mexi co Cit y, kentl eş meni n şi ddeti ni artıran bi r or anda hi ç durmadan arttı ğı bi r ül keni n depr e m ri skl eri il e kar şı kar şı ya bul unan başkenti dir. Birl eş miş Mill etl er veril eri ne dayanıl ar ak hazırl anmı ş ol an Tabl o 4. 1, dünyanı n bazı böl ge ve ül kel eri nde sür egel en ve bekl enen kentl eş me or anl arı nı göst er mekt edi r.
Tabl o 4. 1‟ deki veril er, ri ski n daha düşük ol duğu kırsal al anl arı n aksi ne yüksek nüf usl u kent sel mer kezl er de depr emden zar ar gör me i hti mali ni n gi der ek arttı ğı na dai r öne mli bi r yöneli m ol duğuna i şar et et mekt edi r. Bu dur um sor unu pl ancıl ar açı sı ndan kar maşı k hal e getiren et kenl er den bi ri dir; çünkü depr em veri t abanı na gör e met r opolit en mer kezl er, ekono mik ve sosyal yönden en büyük kayı pl arı n meydana gel eceği yerl er ol ar ak ort aya çı k makt adır. Bu sebepl e dünya çapı nda geli ş miş kentl er de depre me bağl ı muht emel kayı pl ar, geni ş kapsa mlı t edbi rl er al ı nmaz i se art acak ve gi der ek keski nl eşecektir. Ör neği n 1985 depr emi Mexi co Ci t y‟ de geni ş kapsa mlı hasar a sebep ol ur ken 20. 000 can kaybı ve yakl aşı k 5. 700 bi nanı n hasar gör mesi yle sonuçl andı. Bu bi nal ardan 485‟i t ama men ya da kı s men yı kılırken 271‟i ci ddi yapı sal hasar a uğr adı. Çin‟i n 1, 2 mil yon nüf usl u Tangshan kenti nde 1976‟ da meydana gel en depr em t üm bi nal arı yerl e bi r eder ken 250. 000 ki şi hayatı nı kaybetti. 1988 Er meni st an depr emi ni n i se 50. 000 ki şi ni n öl ümüne sebep ol duğu t ahmi n edil mekt edi r.
Tabl o 4. 1 Kent sel Nüf us Or anl arı ( %) ( UN- HABI TAT i nt er net sit esi )
Ül ke / Böl ge 1990 2000 2010 2020 2030 Dünya 43, 5 47, 0 51, 1 55, 7 60, 3 Meksi ka 72, 5 74, 4 76, 7 79, 3 81, 9 Şi li 83, 3 85, 7 87, 8 89, 5 90, 7 Çi n 27, 4 32, 1 37, 6 43, 9 50, 3 Tür ki ye 59, 6 ( Dİ E) 64, 9 ( Dİ E) 82, 6 85, 5 87, 3
4. 1. 4. Hasar Gör ebilirli k ve Risk Anali zl eri
Her hangi bi r yapı nı n i çer di ği si s mik ri sk sapt anı rken, genel ol ar ak dört et ken göz önünde bul undur ul mal ı dır.
1. Tehli ke 2. Kul lanı m
3. Hasar gör ebilirli k 4. Konu m
“ Tehli ke” et keni yeri n titreşi m pot ansi yeli, f ay hattı, sı vıl aş ma, t opr ak kay ması, t suna mi ve bu gi bi di ğer t üm ol ası j eol oji k t ehli kel eri kapsar. “ Kull anım” et keni , t ehli ke kar şı sı nda ka mu sağlı ğı ve güvenli ği ne i şar et eder. Kull anı m t ür ü ve bi nanı n i şl evi yl e il gili dir. “ Hasar gör ebilirli k”, yapı si st emini n ö mr ünü sür dür ebil me ol asılı ğı veya bekl enen perf or mans düzeyi il e ili şkili dir. “ Konu m” i se bi nanı n ol ası bi r depr em kaynağı na yakı nlı ğı il e ilgil eni r. Yüksek ri sk sı nıfı ndaki yapıl arı t anı mlar ken her bi r et keni n yapı si st emini n ol ası perf or mansı üzeri ndeki et ki si pozitif veya negatif ol ar ak t ayi n edil meli ve di kkat e al ı nmal ı dır (Lagori o, 1990).
İ nşaat t ür ü sebebi yl e depr em kar şı sı nda f azl ası yl a hasar gör ebilir özelli kler e sahi p bi r bi na, eğer bi r depr em kaynağı nı n uzak et ki al anı na bil e dahil ol mayan bir böl gede yer alı yor sa, yüksek ri sk sı nıfı nda değerl endi ril meyebilir. Buna il avet en, kabul edil meli dir ki hasar gör ebilir nit eli ği yüksek yapılar ot omati k ol ar ak can kaybı na yol açacak yüksek ri sk dur umu ol uşt ur mazl ar, çünkü can kaybı aynı za manda kull anı m t ür ü ve bi nanı n i şl evi yl e de ili şkili dir. Bu nokt ayı kl asi k bi r ör nekl e açı mlamak i çi n bi r depo yapı sı nı el e al alı m. Gecel eri boş ve çalı ş ma saatl eri nde de kull anı cı sayı sı az ol an böyl e bi r bi na depr eme kar şı di r ençli ol masa bil e, depr eme daha dayanı klı ol an başka bi r bi naya, ör neği n günde 24 saat boyunca ar al arı nda yaşam dest ek üni t el eri ne bağl ı ol anl arın da bul unduğu çok sayı da hast a barı ndır an bi r hast aneye or anl a daha düşük can kaybı ri ski ne sahi ptir. Açı kçası, can kaybı ve yar al an ma ri ski bi r bi nada barı nan ya da onu kull anan i nsanl arı n sayı sı yl a bi rli kt e art ar. Bu dur u mda, ti yatr o, si nema ve bu gi bi kal abalı k kapal ı kamusal al anl ar, kull anı cısı az ol an bi nal arı n aksi ne daha yüksek ri sk düzeyl eri nde sı nıfl andırılırl ar ( Lagori o, 1990). Tür ki ye‟ de bi nal arı n kul l anı m t ürl eri ne gör e öne m kat sayıl arı Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli kt e t anı mlan mı ştır. Bu konuya böl ü m 3. 6. 4. ve t abl o 3. 2.‟ de yer verilmi ştir.
4. 1. 4. 1. Yapı Si st e mleri ni n Göreli Depr e m Güvenli ği
İl gili yönet meli kl er deki hükü ml er yapı sal hasarı ta ma men ort adan kal dırmayı değil, f akat can güvenli ği ni tehdi t et meyecek öne msi z boyutl ar a i ndi r meyi ve i nsan yaşa mı nı kor umayı a maç edi ni rl er. Her ne kadar depr e ml eri n kesi n za manı nı, yeri ni ve büyükl üğünü t am ol arak t ah mi n ede mesek de, geç miş deneyi mler göst er mekt edi r ki, yüksek depr em ri ski altı ndaki böl gel er de kur ul u met r opolit en kentl er ve barı ndır dı kl arı bi nal ar bi r gün büyük bi r depr eml e kar şı kar şı ya kal acakl ar. Ri sk t aşı yan yapı t ürl eri nde yaşayan veya çalı şan i nsanl arı t ehdit eden öl üm ve yar al anma ol asılı ğı bu yüzden ci ddi bi r sor un ol ar ak ort aya çı k makt adır. Topr ak kay ması, sı vıl aş ma, çök me, sel veya t suna mi gi bi j eol oji k değerl endi r mel er den
bağı msı z ol ar ak, t ari hi deneyi mler t emeli nde yapı si st emleri ni n bi r hasar gör ebilirli k skal ası nı çı kar mak mümkündür. Jeol oji k koşull ar a bağlı et kil er hari ç t ut ul ar ak, sadece bi na davr anı şl arına ili şki n geç miş depr eml er de al ı nan kayıtl ar a odakl an mak, yapı si st emleri ne gör e depr eml er de her 10. 000 kull anı cı i çi nde en f azl a muht e mel can kaybı nı n ne ol acağı na dai r kur amsal bi r anal i z yap maya ol anak sağl ar ( Lagori o, 1990).
Deneyi mler göst er mekt edi r ki, bi nanı n yapı m si st emi ve söz konusu bi nada meydana gel ecek can kaybı ar ası ndaki ili şki, bi nanı n bekl enen davr anı şı il e doğr udan bağl antılı dır. Ör neği n, dünya çapı nda büyük depr eml eri n on yıll ar dır t ut ul an kayıtl arı i spat et mekt edi r ki, can kayı pl arı nı n %80‟i ker pi ç ve di ğer zayıf yı ğma bi nal ar dan ol uşan yapı m si st emleri nde meydana gel miştir. Bunun aksi ne t ek katlı, hafif, ahşap esaslı yapıl arı n ( çatı yükü hafif ol mak kaydı yl a), çok nadi r r astl anan çök me ol ayl arı dı şı nda depr eml eri son der ece başarılı bi çi mde ve sağl am kal ar ak atl attı kl arı yi ne t ari hi kayıtl ar dan açı ğa çı kmakt adı r (t abl o 4. 2).
Tabl o 4. 2 Yapı Tar zl arı nın Gör eli Depr em Güvenliği ( Lagori o, 1990) Yapı t ar zı
Her 10. 000 nüf us i çi n ol ası can kaybı Depr em di r ençli yapı Depr e me
di r ençsi z yapı
Küçük, ahşap kar kas 2 4
Büyük, ahşap kar kas 5 10
Küçük, met al 2 4
Büyük, met al 8 15
Çeli k kar kas ( üst ün) 5 10
Çeli k kar kas ( ort al ama) 10 25
Çeli k kar kas (sır adan) 15 40