Denim giysiler, dünyanın en eski kumaş çeşitlerinden biri olan denim kumaşlardan üretilen ve yıllardır süregelen yoğun ürün geliştirme faaliyetleri sonucunda daima genç kalabilen giysilerdir. Çok farklı dikim modelleriyle konfeksiyonu yapılan denim giysilere endüstriyel yıkama işlemleri uygulanarak son görünümleri verilmekte ve bunlar da yüksek katma değerli moda ürünleri haline getirilmektedir (Köksal, 2015).
Denim kumaşlardan kullanım sırasında belli bazı performans özelliklerine sahip olması beklenir. Bunlar atkı eğimi, boyut stabilitesi, kopma mukavemeti, yırtılma mukavemeti, sürtünmeye karşı renk haslığı, elastikiyet gibi özelliklerdir (Çetinaslan ve ark, 2013).
Denim giysiden beklenen performans özelliklerinin yanısıra bir takım dikiş performans özellikleri bulunmaktadır. Dikim görüntüsü ve performansı giysinin performansını, estetik görüntüsünü, ömrünü ve satılabilirliğini etkileyen önemli parametrelerden biridir. Dikim görüntüsü ve performansı, kumaş, dikiş ipliği ve iğne arasındaki ilişkilere, seçilen dikiş tipi ve dikim çeşidine, dikiş makinelerinin ve uygulanan ütü işleminin performansına, malzemenin işlenişine, ekipmanların uygun çalışmasına ve bakımlarının yapılıp yapılmamasına bağlı olarak değişir. Dikim kalitesi, numuneler üzerinde yapılan kontroller ve üretim sırasındaki kontrollerle değerlendirilir. Müşteriler satınalma kararından önce dikim görüntüsü ve performansını, kendi standartlarına ve geçmiş deneyimlerine dayanarak ve giysinin orijinal haldeki bakım talimatları ile giyim sonrasındaki durumuna göre değerlendirirler. Dikim görüntüsü ve performansı, monte edilen malzeme kombinasyonları, dikimin uygulanış biçimi ve ütü işlemlerine bağlı olarak değişiklik gösterir (Kurumer, 2012). Bu çalışmada denim kumaşların dikiş performans özelliklerinden; L&M dikilebilirlik, dinamik dikiş yorgunluğu, dikiş kayması ve dikiş kopma mukavemeti incelenmiş ve denim kumaşların dikiş randımanları hesaplanmıştır.
1.2.1. Dikilebilirlik
Giysilerin kullanım ve görünüm kalitesini belirleyen en önemli faktör kumaşın kalitesidir. Ancak kumaş kalitesi tek başına, yüksek kalitede giysiler üretmek için gerekli tüm kriterleri karşılayamaz. Giysi oluşturma aşamasında kaliteyi etkileyen başka faktörler de vardır ve bu faktörlerin en önemlilerinden biri dikiş kalitesidir. Giysileri oluşturan dikişler hem estetik hem de fonksiyonel açıdan yeterli olmalıdır (Bahar, 2006).
Dokuma kumaşlarda dikiş işlemi süresince iyi bir dikilebilirlik özelliği, dikiş iğnesinin kumaş içerisinden geçerken atkı ve çözgü ipliklerinin birbirinden ayrılması ve bu sayede dikişin kumaşa zarar vermeden gerçekleştirilmesi suretiyle elde edilebilir (Manich ve ark., 1998).
L&M dikilebilirlik test cihazı, dikiş ipliği kullanılmadan dikiş iğnesinin kumaşa batışı için gereken kuvveti gf cinsinden ölçmektedir. Ayrıca test edilen kumaşın gramajına göre cihaza test öncesinde bir eşik değeri girilmektedir. Cihaz 100 adet iğne batış sayısı içerisinde, eşik değerini aşan iğne penetrasyon kuvveti adedini saymakta ve % olarak vermektedir (Şekil 1.5.).
Şekil 1.5. L&M Dikilebilirlik Test Cihazı (Saied ve ark., 2011)
En düşük eşik değeri 25 gf olup giysilik kumaşlar için bu değerin 150 gf’den fazla olmaması gerekmektedir. Dikilebilirlik testinde bu % değerinin %10’un altında olması, kumaşın pratikte kolay dikilebileceği, %20’nin üzerinde ise
dikilebilirliğin zor hatta bazı durumlarda imkansız olduğu anlamına gelmektedir (The L&M Sewability Tester Katalog, 2015)
1.2.2. Dinamik Dikiş Yorgunluğu
Dokuma kumaşlarda dikiş çizgisinde dikiş kayması kaynaklı açılma, kullanım sırasında atkı ipliklerinin çözgü iplikleri üzerinde veya çözgü ipliklerinin atkı iplikleri üzerinde hareket etmesi nedeniyle oluşmaktadır. Tekrarlayan oturma ve ayağa kalkma veya sürekli oturma dikiş çizgisinde bir yükleme oluşturmakta ve dikiş sırası üzerinde enine gerginliğe neden olmaktadır. Bu gerginlik nedeniyle dikiş çizgisinde açılmaya neden olan dikiş kayması meydana gelmektedir (Yıldırım, 2010).
Tekrarlanmış yükler sırasında dikişler, dikiş geometrisi, dikiş ipliğinin mukavemet ve gerilim karakteristikleri ve kumaşın mekaniksel özellikleri gibi birkaç faktöre bağlıdır. Tekrarlanmış yükler sırasında oluşan dikiş hatalarında, devirli yük altında dikiş sırıtması davranışı ile ilgili sınırlı çalışma vardır (Gürarda, 2005).
Dinamik dikiş yorgunluğu testinin temel prensibi; kumaşların dikişlerine belli devirde vuruş hareketleri yaptırılarak belli bir kuvvette dikişlerin dayanımını ölçmektir. Şekil 1.6.’da görülen ve 9 adet kafası bulunan cihaz, numune yerleştirme kutuları içerisinde bulunan süngerler üzerine yerleştirilen numunelerin dikişlerine belirli devirde yük uygulamaktadır.
Şekil 1.6. Dinamik Dikiş Yorgunluğu Test Cihazı
Döşemelik kumaşlar için hazırlanmış olan ancak şu anda yürürlükte olmayan ASTM D4033 numaralı standarda göre, her 500 vuruş sonrasında makine durdurularak dikişte veya numunede bozulma ve iplik kopması olup olmadığı gözle kontrol edilmekte ve dikiş açılma miktarları milimetre olarak ölçülmektedir. 7000 vuruş sonunda bozulmaya dair bir kanıt yok ise kumaş geçer şeklinde değerlendirilmektedir (ASTM D4033, 1992).
Bu çalışmada ise numunelerin boyutları bu standarda göre hazırlanmış ancak numunelerin birleştirilmesinde kullanılan dikiş iğnesi, dikiş iplikleri, dikiş payları, testte kullanılan vuruş sayısı ve dikiş açılma miktarlarının ölçülme yöntemi söz konusu standarttan farklı olarak uygulanmıştır.
1.2.3. Dikiş Mukavemeti ve Uzaması
Bir giysinin görünüm ve kullanım kalitesini belirleyen en önemli faktör kumaşının kalitesidir. Ancak kumaşın kalitesi tek başına, istenen özellikte bir
giysinin oluşturulması için yeterli değildir. Giysi oluşturma aşamasında kaliteyi etkileyen başka faktörlerde vardır. Bu faktörlerin en önemlilerinden biri dikiş kalitesidir. Giysiyi oluşturan dikişlerin hem estetik hem de fonksiyonel açıdan yeterli olması gerekir. Bir giysinin kullanımı sırasında kumaşı son derece iyi durumda olsa bile, dikiş yerlerinde kopuklar veya açılmalar olması onu kullanılmaz hale getirecektir. Bu nedenle bir giyside kullanılan dikişlerin dikiş mukavemetlerinin mutlaka bilinmesi gerekmektedir. Dikiş mukavemeti, dikilmiş kumaşlarda dikiş yönüne dik olarak uygulanan bir kuvvet sonucunda dikiş yerlerinin kopmaya karşı gösterdiği dirençtir. Kopma uzaması da, dikişin koptuğu andaki % uzama değeridir. Dikiş sıra sayısının ve dikim tiplerinin de dikiş mukavemetini etkilediği belirlenmiştir. İnce kumaşlarda, dikiş sıklığı arttıkça dikiş mukavemeti neredeyse kumaş mukavemetine eşit olmakta ve dolayısıyla dikiş bölgesine bir kuvvet uygulandığında dikiş ipliğinin kopması yerine kumaşta dikiş hattı boyunca yırtılma oluşmaktadır (Gürarda, 2005).
1.2.4. Dikiş Kayması
Dikiş kayması (açılması), kumaştaki dikişlerin yük etkisi altında açılması durumuna verilen isimdir. Dikiş kayması esas olarak kumaş yapısına bağlıdır. Dikiş kaymasına çok sık rastlanmamaktadır. Ancak gevşek yapılı kumaşlarda daha sık görülmektedir. Bir dikiş kendi yönüne dik açılarda esnediğinde dikiş kayması normal olarak meydana gelir. Eğer dikiş açılması göze çarpacak şekilde ise, dikiş kusuru olarak sayılır (Şekil 1.7.).
Şekil 1.7. Dikiş Kayması (Akgün Kuyucu, 2009)
1.2.5. Dikiş Randımanı
Bir dikişin mukavemeti o dikişin kalitesi hakkında bilgi vermektedir. Test yapılırken; dikiş güçsüzlüğünün kumaş veya dikiş ipliğinin kopmasından mı, yoksa dikiş kaymasından mı olduğunun incelenmesi gerekir. Dikiş mukavemetinin kumaş mukavemetine oranı, dikiş verimlilik (yeterlilik) yüzdesi olarak bilinir ve ideal olarak en az % 85 olması istenir. Bunun altında bir değer uyarı olarak kabul edilmelidir ve sebebi araştırılmalıdır (Gürarda, 2005: Yücel, 2007: Nayak ve Padhye, 2013: Nayak ve ark., 2010: Behera ve ark., 1997).