Değişim

kavramsal zıtlığın temelinde yatan şeylerden biri de ifade ettikleri zamanın değişiminde bulunur.

2. Değişim

Değişim kavramı, zamanın akışı ve nesnelerin zaman içerisindeki konumları göz önüne alındığında, ayırt edilemezlerin özdeşlik ilkesi bağlamında pek çok sorun doğurur. İlk sorun zamanın akışı ve değişim kavramlarını ayrı ayrı ele aldığımızda ortaya çıkacaktır.

“Sokrates bilgeydi” denildiğinde, Sokrates’in bir zamanlar bilge olduğunu anlamış oluruz. “Sokrates bilgedir” dediğimiz anda da onun her zaman bilgelik karakteristikleriyle bilindiğini ifade etmiş oluruz. Burada problem, Sokrates’i tarif etmiş olduğumuz bir özelliğin her zaman var olup olmadığına dayanır. Zira Sokrates artık yaşamıyor olduğuna ve şu anda var olmadığına göre onun bilgelik özelliğinin her zaman var olduğunu söylemek, kısacası “Sokrates bilgedir” demek yanlış mı olacaktır?

Soruyu başka bir şekilde sorarsak; o hâlde, Sokrates yaşamıyor olduğuna göre onun varlığına dair kesin ve açık bir tanımlama yapmamız mümkün değil midir? Değişimin zaman felsefesindeki temel problemi, bir nesneyi tarif etmemizi sağlayan özelliklerin o nesne “değiştikten” sonra varlıklarının bu değişimden kurtulup kurtulmadığını (survival of identity) içerir. Ancak bundan başka sorunlar da vardır.

Nesnenin (kişi ya da olaylar da dahil olmak üzere) zaman içerisinde geçirdiği değişimin kendisi de problem oluşturabilir. Bir örnek vermek gerekirse; bir mermer kütlesinin sanatçının eliyle heykele dönüşmesini düşündüğümüzde akla şu soru gelir; değişim zamanın ölçüsü müdür? Yoksa tam tersi midir? Kısacası zamanı anladığımız şey değişimin kendisiyse mermer kütlesinin değişimini t1 zamanı ile t2 zamanı arasında ölçtüğümüz durumda değişimi temel alacaksak, her iki zaman birimi (t1 ve t2) arasındaki fark sadece semantik bir kolaylıktan başka bir şey değildir. Mermerin heykele dönüşmesinde, iki zaman arasındaki fark mı yoksa sadece mermerin heykele dönüşmesiyle sonuçlanan değişimin kendisi mi zamanın ölçüsüdür?

106 J.M.E. McTaggart, a.g.e., s.459.

Eğer değişim ve töz arasındaki ilişkiyi sadece bir ilişki olarak alırsak bu bağlamdaki sorunların pek çoğunu ortadan kaldırabiliriz; ancak bu durumda zamanın bir tözü olup olmadığını sormamız gerekir. E. J. Lowe ve Harold W. Noonan da bu soruyu sorarlar:

Zaman, benim düşünceme göre bir değişimi içerir ve sadece değişim, değişim süresince sürekli hâlde olan bir şeye referans verilerek anlaşılabilir.¹⁰⁷

Lowe ve Noonan’dan anladığımız gibi, eğer değişim kavramına dair belirli bir olay ve nesnenin zaman içerisinde nasıl değiştiğine yönelik bir anlayış bana eşlik etmezse değişimin ne olduğunu ve dolayısıyla da zamanın ne olduğunu anlamam olanaksızlaşır.

Bu durumda da bana eşlik eden değişim düşüncesinin zamandan farklı olup olmadığın sormam gerekir. Ancak bu bir uygunluk (convenience) sorununa dönüşmekte gecikmez.

Oliver Reiser’dan alıntılarsak:

En iyi ihtimalle bilimsel düşünceye dair sistemlerimizin sadece dış dünyaya göre belirlenmiş, konvansiyonel hale getirilmiş örüntüler olduğuna ve bu nesnel düzenin utiliteryen ihtiyaçlarımıza göre doğaya “alçıyla yapıştırdığımız” bu

“kanunları” daha uzun süre tolere edemeyeceğine dair şüphelerimiz artmaktadır.

H. Poincare’yın geometri ve matematiğin aksiyomlarının “gerçek” değil ama sadece “uygun olduğuna” (convenient) dair gözde fikri hatırlanacaktır.¹⁰⁸

Kısacası değişimin varlığına ilişkin bilimsel ölçüm ve hatta sistematik felsefi fikirlerimiz, bu tartışmanın önemli bir parçası olarak sadece uygunluğu ya da elverişli olup olmadıkları üzerinden mi değerlendirilebilir? Bu değişimin doğası hakkındaki en büyük problemlerden biridir. Daha sonra tartışacağımız gibi Russell’ın bağlı değişkenlik (dependent variability) kavramıyla bir arada ele alacağımız bu sorun, değişimle ilgili farklı sonuçlar üzerinde düşünmeyi de beraberinde getirmektedir. McTaggart’ın The Unreality of Time’da sözünü ettiği gibi;

Değişimler, olayların üzerinde öyle bir şekilde olmalıdır ki, bu değişimler

107 E. J. Lowe&Harold W. Noonan, “Substance, Identity and Time”, Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary Volumes, Cilt. 62, 1988, https://www.jstor.org/stable/4106761?origin=JSTOR-pdf, s.73.

(19.04.2022)

108 Oliver Reiser, “The Problem of Time in Science and Philosophy”, The Philosophical Review, Cilt 35, Sayı 3 (1926, Mayıs) sayısı, https://www.jstor.org/stable/2179478?seq=1, sf. 236-252, s.237. (19.04.2022).

olayların olay olmasını ve aynı olayların değişimden önce ve sonra olmasını engellemesin.¹⁰⁹

Roger McLure, McTaggart’ın zaman içinde değişim konusunda olayların karakteristiklerini farklı bir noktada değerlendirdiğini savunur. McLure’a göre:

McTaggart’ın değişimi sadece olayların kipli ifadelendirmesiyle özdeşleştirmesinin savunmasını biraz abarttığı doğrudur. (…)

…Elbette şeylerin niteliklerindeki değişim de değişimdir. Buradaki aşırılık, belki de McTaggart’ın “tüm değişimler A-belirlenimi değişimleridir” yönündeki tezini

“A-belirlenimlerindeki değişimler, temel değişim formudur” lehine ihmal edilebilir bir şekilde modere ederek aşılabilir.¹¹⁰

Yukarıda örnek verdiğimiz McTaggart’ın Kraliçe Anne örneğini hatırladığımızda durum daha da iyi anlaşılacaktır. T1 zamanında değişen N’ye dönüşen M olayı, A serisinde ifade edildiğinde M olayı tüm arazlarıyla birlikte değişir; McLure’un kendi örneğiyle “elmanın yeşilden kırmızıya dönüşmesi için, daha önce yeşil olması yine daha önce yeşil olması için de kırmızı ya da yeşil-sonrası başka bir durumda olmaması”¹¹¹ gerekir.

Başka bir örneği, Nelson Goodman’ın meşhur “yevi” (grue/İngilizce “green” (yeşil) ve

“blue” (mavi) kelimelerinin karışımından oluşan konstrükt bir kelime) örneğini hatırlayalım.¹¹² Goodman, 1983’te yazdığı Fact, Fiction and Forecast eserinde, yüklemlerin zaman içerisinde belirli bir yasa özelliği gösterdiği durumları ele almaktadır.

Goodman, t zamanına kadar yeşil olarak gözlemlenen zümrütleri farz etmemizi ister.¹¹³ t=1, 2+……..=n’ye kadar tüm zümrütleri yeşil olarak gözlemleriz. Buraya kadar her şey normaldir. Ancak Goodman, t zamanından önce gözlemlenmesi ihtimali olan bazı zümrütlerin hem yeşil hem de mavi olarak düşünülebileceği paralel bir kanıtın olduğu durumu farz etmemizi ister. t=1 (yeşil), 2(yeşil), 3(yeşil)…..=n’ye kadar tüm zümrütler yeşilken t=1 (yeşil), 2(yeşil), 3(yeşil)….642(mavi)’den sonra yevi (grue) olacaklardır. O hâlde:

109 J.M.E. McTaggart, a.g.e., s.460.

110 Roger McLure, The Philosophy of Time: Time before Times, E-Kitap, ABD: Taylor&Francis e-Library, 2005, s.143.

111 Roger McLure, a.g.e., s.143.

112 Nelson Goodman, Fact, Fiction and Forecast, ABD: Harvard University Press, 1955, s.74.

113 Nelson Goodman, a.g.e., s.74.

fx(t) t=1, 2+……..=n = Grue

olacaktır.

Sydney Shoemaker, Goodman’ın bu paradoksunu kendi ifadesiyle “McTaggartçı değişimlerin”¹¹⁴, belirli yüklemlerini reddederek çözebileceğini ileri sürer.¹¹⁵ Shoemaker’a göre “her yevi-benzeri yükleme tekabül eden orijinal bir özelliği ve bu özelliklerin kazanımı veya kaybını orijinal bir özellik olarak kabul edersek bunun sonucunda herhangi bir anlamda değişmeyen her şeyin başka bir anlamda değiştiğini kabul etmek zorunda kalırız.”¹¹⁶ Bu durumda Shoemaker’ın vardığı sonucu dikkate alırsak, değişimsiz aralıklar (changeless intervals) mümkündür ve bu durumda zamanın değişmediği bir anı düşünmek mümkün olabilir.¹¹⁷ Shoemaker’ın “görünürde değişimler”

(ostensible changes) dediği bu durum belki de McTaggartçı değişimlere uygulanabilir.

Zira McTaggart’ın:

1. Zaman ancak gerçek değişim olduğunda gerçektir, 2. Gerçek değişim sadece A serisi var olduğunda oluşur, 3. A serisi gerçek değildir.

O hâlde zaman gerçek değildir.

önermesindeki değişim, kabul edilen değişim, nesnelerin belirli zaman aralıklarında nasıl (mesela renkleri, ağırlıkları ya da yapısal bütünlükleri) değiştiğini açıklamaya yetmez.

Bu durumda bir nesnenin değişebilmesi için onun değişimden önce ve sonrasında onu belirleyen özelliklerinin de zamandan bağımsız değerlendirilebileceğini ileri sürmemiz mümkündür. O hâlde nesnenin nasıl değiştiğini anlamamız gerekir.

Bu ise değişimin gerçekleşmesini sağlayan olay kavramının irdelenmesi anlamına gelmektedir.

114 Sydney Shoemaker, “Time Without Change”, The Journal of Philosophy, Cilt 66, No.12, 19 Haz. 1969, https://www.jstor.org/stable/2023892?origin=JSTOR-pdf, s.379. (19.04.2022).

115 Sydney Shoemaker, a.g.e., s.379.

116 Sydney Shoemaker, a.g.e., s.365.

117 Sydney Shoemaker, a.g.e., s.381.