Cümle teşkilinde bir fiilin anlamını türlü şekillerden tamamlayan başka unsurlar da bulunur. Bu öğelerin bir kısmı ana unsur, bir kısmı da yardımcı unsurlardır. Ana öğe, fiilin ortaya çıkması için gerekli olan unsurdur. Yardımcı öğe, yüklemi zaman, durum, yer gibi durumlarda tamamlayan unsurdur.
Öğe
Cümleyi oluşturan bölümlerin her birine öğe denir. Anlamlı ve doğru cümleler kurmaya yarayan bölümleridir. Öğeler anlam bozulmayacak şekilde birbirlerinden ayrılabilirler. Her öğe görev ve anlam yönünden bir tek öğeye eşlik eder; onu tamamlar. Bu öğe de yüklemdir. Birinci derecede önem taşıyan öğe yüklemdir.
1. 3. 2. 1. Yüklem
İş, kılış, oluş, hareket, durum bildiren; haber veren; cümleyi bir yargıya bağlayan çekimli öğedir.“Cümlede yargıyı üzerinde taşıyan öğe, yüklemdir. Yüklem cümlenin ana öğesidir. Diğer öğeler, yüklemin anlamını çeşitli bakımlardan tamamlamak üzere cümlede yer alır.”27
Cümlenin temel öğesidir. Cümle yargı bildiren bir söz; yüklem de yargıyı üstlenen öğe olduğuna göre yüklemsiz bir cümle olamaz. Cümle oluşturmaya yeterli olan tek öğe yüklemdir. Yüklem, tek kelimeden de oluşabilir bir kelime grubundan da. Diğer unsurlar, yüklemin anlamını desteklemek üzere cümlede bulunur.
Yeri Türkçede asıl öğe en sonda bulunduğu, yardımcı öğeler daha önce geldiği için Türkçe söz dizimine göre yüklem cümlenin en sonundadır. Bütün öğeler sıralanır, sonra bunlarla hazırlanan haber veya yargı yükleme yüklenir.
“Türkçede söz diziminin en belirgin özelliği, kelime gruplarında ve cümlede ana unsurun genellikle sonda bulunmasıdır. Bu özellik, Türkçeyi diğer birçok dilden,
mesela Hint-Avrupa dillerinden ve Arapçadan ayırır. Moğolca, Mançu-Tunguzca gibi bugün köken birliği tartışılan bazı dillere yaklaştırır.” 28
İsim cümlesinin, yani iş, oluş, kılış, hareket, durum bildirmeyen cümlelerin yüklemi de ek-fiille çekimlenmiş bir isimdir. Bu, isim soylu herhangi bir kelime (sıfat, zamir, Zarf, edat) olabilir. Bu ek-fiiller bazen düşebilir.
Bir cümlede birden fazla özne, Zarf tümleci, dolaylı tümleç, nesne bulunabilir, ama yüklem tektir. Bir söz dizisi içindeki yüklem sayısı cümle sayısını gösterir.
1. 3. 2. 1. 1. Fiil cümlesinde yüklem
1. 3. 2. 1. 1. 1. Basit Kipli Fiilin Yüklem Olması
• Benüm yârüm bunda durur bunda göründi ol Kadîr (D53/5/2) • Geçdüm sadır yirine kalın döşek yirüm düz (TD106/4/2)
1. 3. 2. 1. 1. 2. Birleşik Kipli Fiillerin Yüklem Olması
• ‘Işk şerbetin içerimiş her kim bu ma'nîden tuyar (TD28/8/2) • Kim görmişdür baykuşun gülistâna girdügin (TD335/4/1)
1. 3. 2. 1. 1. 3. Birleşik Fiillerin Yüklem Olması
• Niçe görebilsün anı bu sevüden taşra turan (259/7/2)
• Düşmân bana n'idebile işüm gücüm dostdan yana (TD337/3/1) • Bunun gibi gönülile niçe dirlik idebilem (TD104/3/1)
1. 3. 2. 1. 2. İsim Cümlesinde Yüklem
1. 3. 2. 1. 2. 1. Yüklemi Tek Kelime Olan İsim Cümlesi
1. 3. 2. 1. 2. 2. Yüklemi Kelime Grubu Olan İsim Cümlesi 1. 3. 2. 1. 2. 3. İsim Tamlamasının Yüklem Olması
• Müdam küfr u nifak anun işidür (RN 30/2)
• Mâsivânun küllisi zindânıdur âşıklarun (TD 150/4/1)
1. 3. 2. 1. 2. 4. Sıfat Tamlamasının Yüklem Olması
• ‘Âşık bir kişidür bu dünyâ mâlın (TD 113/6/2)
1. 3. 2. 1. 2. 5. Bağlama Grubunun Yüklem Olması
• Bel baglayup tâ‘at kılan o Kerîm ü Rahmân benem (TD195/5/2)
1. 3. 2. 1. 2. 6. Edat Grubunun Yüklem Olması
• ‘Âriflere bu dünyâ hayâl ü düş gibidür (TD70/4/1)
1. 3. 2. 2. ÖZNE
Yüklemde bildirilen işi, oluşu, hareketi, durumu, kılışı yerine getiren; hakkında bilgi ve haber verilen öğedir. Yani yapanı veya olanı karşılayan unsurdur.
Cümle içinde özne olan unsur tek bir kelimeden oluşacağı gibi kelime gruplarından da oluşabilmektedir.
Esrlerdeki özneler tek kelimeden oluştuğu gibi kelime gruplarından da oluşabilmektedir.
1. 3. 2. 2. 1. Öznesi Tek Kelime Olan Cümleler
• Muhammed'e bir gice Çalap'dan indi Burâk (TD134/1/1) • Muhammed'i bir gice Hak okıdı Mi‘râc'a (TD194/14/1)
1. 3. 2. 2. 2. Öznesi Kelime Grubu Olan Cümleler 1.3. 2. 2. 2. 1. İsim Tamlamasının Özne Olması
• Anun ahvali hale benzemez hiç (RN 204/1
• Mâsivânun küllisi zindânıdur âşıklarun (TD 150/4/1)
1. 3. 2. 2. 2. 2. İsim-Fiil Grubunun Özne Olması
• Hayf durur ‘ışksuzlara ‘ışkdan haber söylemek (TD254/2/1) • Gidüp görünmemek yigdür nazardan (D:263/2/2)
• Gedâlara lutf fiilek hem kâidedür sultâna (TD294/9/1) • Sürün gitsin ol ‘ayyâr'ı anı sevmek ‘ardur bize (TD333/5/2)
1. 3. 2. 2. 1. 2. Sıfat Tamlamasının Özne Olması
• Hiç kimsene bencileyin derde giriftâr olmadı (TD386/2/2) • Bir sinek bir kartalı kaldurup urdı yire (TD407/5/1)
1. 3. 2. 2. 1. 3. Bağlama Grubunun Özne Olması
• Kudret işüm çokdur benüm hem zâhir ü ‘ıyân benem (TD211/7/2) • Dîn ü millet kodurdı ol benüm gönlüm alan (TD264/1/1)
1. 3. 2. 2. 1. 4. Edat Grubunun Özne Olması
• ‘Alî gibi er gerek iş bu sırra eresi (TD378/3/2)
1.3. 2. 2. 2. 6. Unvan Grubunun Özne Olması
1. 3. 2. 3. Nesne
Yüklemde bildirilen ve öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen unsurdur. Fiil cümlelerinden yüklemi geçişli fiil olanlar nesne alır.
“Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen öğe, nesnedir. Nesne sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. Geçişli filler, nesneye yönelerek onu etkiler. Nesne, geçişli fiil cümlesinin zorunlu öğesidir. Yani geçişli fiilin gösterdiği hareketin nesne olmadan gerçekleşmesi mümkün değildir. Geçişsiz fiillerde ise kılış ve oluş öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne istemez.”29
İsimler, zamirler, adlaşmış sıfatlar, tamlamalar, kelime grupları ve iç cümleler nesne olabilir.
Nesne olan öğe cümle içinde daima yükleme halinde olur. Yükleme hali ekli ya da eksiz olabilmektedir.
(y)I Ekiyle Nesne Olan Unsurlar
• Vücûda gelmeyince kimse Hakk'ı bilmedi (TD397/4/1) • Erenlerün sohbeti arturur ma'rifeti (TD46/5/1)
+Nı Ekiyle Nesne Olan Unsurlar
• Yâ edebler ol kulını yâ mezâda virür satar (TD78/6/2) • Kogıl bu yoklık bâbını ögren dostluk edebini (TD83/5/2)
1. 3. 2. 3. 1. Nesnenin Tek Kelimeden Oluşması
• Yûnus cânunı berk it bildüklerüni terk it (TD110/8/2) • Sataram cânumı hîç kimse almaz (TD113/5/2)
1. 3. 2. 3. 2. Kelime Grubunun Nesne Olması 1. 3. 2. 3. 2. 1. İsim Tamlamasının Nesne Olması
• Buşu almıs anun agzı dili yok (RN 220/2)
• Terk eylegil sen senligün anun ‘ışkını bul anun (TD 93/4/2 • Âşıklar lâ-mekân olur cihânun terkini urur (TD 93/5/1 • Ne gördi Leylâ'nun yüzinde Mecnûn (TD 95/4/2)
1. 3. 2. 3. 2. 2. Sıfat Tamlamasının Nesne Olması
• Nişânı bu benzi saru gözleri yaşdur ‘âşıkun (TD146/1/1) • Yûnus eydür ol melâmet şeyhligi ‘âşıklıga sat (TD147/7/1) • Biz ol ‘ışk bâdesini ol dost elinden içdük (TD164/7/1)
1. 3. 2. 3. 2. 3. Bağlama Grubunun Nesne Olması
• Seyr ü seferi hoş gör ‘ummân bulasın birgün (TD229/3/1) • Çeküben cevr ü cefâyı dostumun yüzin göreyin (TD266/1/2) • Gezdüm cümle ‘âlemi ‘Arş u Levh ü Kalem'i (TD339/6/2)
1. 3. 2. 3. 2. 4. Ayrılma Grubunun Nesne Olması
• Bilme misin bu kamusı senden girü kalasını (TD348/6/2)
1. 3. 2. 4. Yer Tamlayıcısı
Cümlede yüklemi yönelme, bulunma ve uzaklaşma bildirerek tamamlar. Yer Tamlayıcısı -A (yönelme) -dA, (bulunma) -dAn, (ayrılma-çıkma- uzaklaşma)ekleri taşımaktadır.
Eserlerdeki bu unsur yaklaşma, bulunma, ayrılma eklerinden birini almaktadır. Bazen de bu eklerin birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir.
Yaklaşma Hali Eki Alan Yer Tamlayıcıları
• Senün ‘ışkun odı meger sıçramaya kimesneye (TD 355/10/1) • Dürlü cefâya katlanur sen sultâna iren kişi (TD 372/12/1) • Kamuya söz söyledür ‘ibret içün (TD 379/9/1)
• Düşdün dünye zevkına unutdun kıyâmeti (TD380/1/2) • Bana seni gerek seni (TD 381/6/4)
Bulunma Hali Eki Alan Yer Tamlayıcıları
• Girçek erün bu yolda yoklukdur ser-mâyesi (TD382/2/2) • Her bir taşun altında bir İmrânoglı Mûsî (TD382/5/2) • Erenler meydânında yuvalanur top idüm (TD393/2/1) • Dirlik budur ‘âşıka Ma‘şûk yolında öle (TD398/4/1)
Ayrılma Hali Eki Alan Yer Tamlayıcıları
• Korkar oldum bir Tanrı'dan bîzâr oldum yatlu hûdan (TD399/3/1) • Yûnus yüzün kaldurmagıl ‘âşıklarun ayagından (TD402/7/1)
1. 3. 2. 4. 1 Kelime Gruplarından Meydana Gelen Yer Tamlayıcıları 1. 3. 2. 4. 1. 1. İsim Tamlamasının Yer Tamlayıcısı Olması
• Vardum bunlarun katına bakdum ecel heybetine (TD74/2/1) • Kimsenün ‘ayıbına sen bakmagıl yazıkdur (TD84/7/1) • Ol pâdişâh dergâhına hulk-ı ‘amel aldı gide (TD 87/3/2) • ‘Işkun odına yandugum aglamak oldı güldügüm (TD92/8/1)
1. 3. 2. 4. 1. 2. Bağlama Grubunun Yer Tamlayıcı Olması