Cömert Olmak Değeri

ilin itmiş ötrü bayumış kara kara baylıkın kılmış özke tura

Memleketini düzenlemiş ve halkı zengin olmuş; halkın zenginliğini kendisine kalkan yapmıştır (Beyit 256, s. 130-131).

Yazar, cömert olmak değerini öğretirken değer analizi yaklaşımını benimsemiş, neden-sonuç ilişkisi kurmuş ve halkın zenginliğini kalkana benzeterek, somutlaştırma yapmıştır. Devlet yöneticisinin yönettiği ülkeyi düzenleyip, istikrarlı bir ortam sağlaması halinde sistemlerin her gün değişmemesi sebebiyle kaynaklar boşa harcanmayacak, devletin hazinesi zenginleşecektir. Yöneticiler, hazineden gereken payı, ülkeyi zarara uğratmayacak şekilde, halka cömertlikle dağıtmalıdır. Maddi zorluk çekmeyen halk, daha rahat bir hayat yaşadığı için isyan etmeyecek, ülkede huzur ortamı sağlanacaktır. Bu huzur devlet yöneticisinin kalkanı olacaktır.

atı edgü bolmış atanmış akı akı ölse atı tirig tip ukı

İyi ad kazanmış ve cömertlik ile şöhret bulmuştur; bil ki cömert insan ölse bile adı yaşar (Beyit 257, s. 130-131).

saran bolma ilig akı bol akı kalır mengü ölmez akılık atı

Ey hükümdar, cimri olma, cömert ol cömert; cömertliğin adı ebedi kalır, ölmez (Beyit 1402, s. 314-315).

Yazar, halka ait olan devlet malını, halka cömertlikle, eti ekmeği yetecek şekilde sunan devlet yöneticilerinin, cömertlik sıfatı ile sürekli hatırlanacağını, unutulmayacağını belirtmiştir. Şimdilerde, insanların maddi olarak rahatladığı dönemlerde bulunan yöneticilerin sohbetlerde güzel sıfatlarla anıldığına; maddi sıkıntılara sebep olan yöneticilerin ise çokça yerildiğine şahit olunuyor. Cömertlik değerini değer telkini yaklaşımını benimseyerek öğreten yazar, nasihat etmiş ve farklı yerlerde tekrarlara yer vererek öğretmiştir.

üle neng kişike yitür hem içür sini neng keçürgey sen anı keçür esenlik kerek erke neng eksümez tiriglik kerek kuşka meng eksümez esenlik kerek erke neng eksümez tiriglik kerek kuşka meng eksümez tirig bolsa yalnguk tileki anuk et öz baş esen bolsa arzu yaguk

Gözü tok, başkaları üzerinde tuz ekmek hakkı olan, cömertlerin namlısı ne der dinle.

Malını insanlara dağıt, yedir ve içir, mal seni kullanacağına, sen onu kullan.

İnsana esenlik gerekir, mal eksik olmaz; kuş için hayat gerekir, yem eksik olmaz.

İnsan hayatta oldukça dileğine ulaşabilir; başı, vücudu sağ oldukça her arzusuna kavuşabilir (Beyit 1191-1194, s. 282-283).

Yazar, cömert olmak değerini öğretirken atasözü ile dikkat çekmiş, atasözü ile konu üzerinde odaklanmayı sağlamış ve değer analizi yaklaşımını benimsemiştir.

Devleti yöneten kişiler devlet malını, bütçeye uygun şekilde, halka cömertçe dağıtmalıdır. Yöneticiler halkın emaneti olan devlet malına sahip çıkmalı, devlet malından haksız kazanç elde etmemeli ve fazla mal sahibi olmak için uğraşmamalıdır.

Aksi halde yönetici itibar kaybedecektir. Ruh ve beden sağlığının önemine vurgu yapan yazar “ Kuş için hayat gerekir, yem eksik olmaz.’’ sözüyle hayatın ne kadar önemli olduğunu belirterek yaşayan ve çabalayan herkesin emellerine ulaşacağını söylemiştir.

hazine nerek köp er et çok kerek begi bay kereksiz budun tok kerek

Hazine neye gerek, çok asker gerek; beyin zenginliği gereksiz, halk tok olmalı (Beyit 3031, s. 554-555).

Yazar bu beyitle, devletin güçlenmesinin hazinesinin zenginleşmesi ile değil, halkın rahatlığı ve tokluğu ile alakasına değer analizi yaklaşımına uygun olarak anlatmıştır. Devlet, halkın ihtiyaçlarını giderdiği oranda güçlüdür. Halkı tok ve rahat içinde yaşayan bir devlet, her sıkıntısında halk tarafından yalnız bırakılmayacak; halk devleti için savaşacak, isyanlar çıkmayacaktır.

ay ilig otaçı sanı sen bu kün budun barça iglig sanga munglugun kayusı kötürmiş bolur küç irinç kayusı çıgaylık bile yir sakınç kayu aç kayusı yalınmış bolur kayu kadgu birle ulınmış bolur seningde turur kör bularnıng emiotagıl daru birle bolgıl kamı kalı kılmasa sen emi ya otı budunka bolur sen tiriglik yutı

Ey hükümdar, sen bugün bir otacısın, halkın ise sana muhtaç olmanın hastasıdır.

Bazısı darlığa düşmüştür ve bedbahttır; bir kısmı da fakirlik ıstırabı içindedir.

Bazısı aç, bazısı da çıplaktır, bazısı da endişe içinde kıvranır.

Bütün bunların devası sendedir, sen onların hekimi ol, ilaç ver, tedavi et.

Eğer sen bunlara ilaç vererek tedavi etmezsen; halk için hayat felaketi olursun

Tanrı bunu yarın sana sorar; orada kendini kurtaracak cevabı hazırla (Beyit 5241-5246, s. 882-883).

Yazar bu beyitlerle, halkın farklı farklı ihtiyaçlarının olduğunu ve halkın ihtiyaçlarının yönetici tarafından cömertlikle karşılanması gerektiğini hikâye tarzında analojiler yaparak yani bir olayı başka bir olaya, devlet yönetme işini hekimlik işine benzeterek öğretmeye çalışmıştır. “Ahlaki muhakeme” yaklaşımını benimseyen yazarın, düz anlatım yöntemini kullandığı düşünülebilir. Yusuf Has Hacib, halkın ihtiyaçlarını görmezden gelen ve ihtiyaçlarına cevap vermeyen yöneticinin, kendini de halkı da felakete sürükleyeceği uyarısında bulunarak dikkat çekici bir son ile öğretimi kalıcı hale getirmiştir.

asıglık kerek beg kör elgi akı ajun budnınga tegse andın tokı

Bey insanlara faydalı ve cömert olmalı, dünya halkına ondan tokluk gelmeli (Beyit 5358, s. 898-899).

Devlet yöneticisi, halka faydalı ve cömert olmalı, halkın aç kalmasına engel olmalıdır. Faydalı olmak değeri ile cömert olmak değerini ilişkilendirerek öğreten yazar, değer telkini yaklaşımını benimsemiştir.

yaşık teg yarugıl ay ilçi bügü budun bulsu sindin kör içgü yigü

Ey hakim hükümdar, güneş gibi parla; halk senin sayende bol yiyecek ve içecek bulsun (Beyit 5359, s. 898-899).

Halkın refah içinde bir hayat yaşaması ve bol rızık bulması için yönetici, güneş gibi halkına faydalı olmalı ve halka karşı, güneşin ışınlarını canlıların besin elde etmeleri için sunması gibi, cömert olmalıdır. Cömertlik değerini, günlük hayattan benzetmeler yaparak öğretmiştir.

akı tip ayurlar kayu ol akıakı can yuluglap öter at hakı akılık ol ermez ülese kümüş akı canı halkka kılur ol yuluş akıtsa akı er budunka tavaraka yıglu tirlür angar halk avar

Cömert derler, cömert kimdir; cömert canını feda ederek insanın hakkını verendir.

Gümüş dağıtmak cömertlik değildir; cömert halk için canını feda eder.

Cömert insan halka malını akıtırsa, halk da koşarak onun etrafında toplanır (Beyit 6105-6107, s. 1010-1011).

Yazar cömertliği, her zorluğa karşı direnerek, gerekirse canını da cömertçe feda ederek, halkın hakkını vermek olarak açıklamıştır. Halka malını akıtan yöneticinin, halk tarafından destekleneceğini belirtmiştir. Soru ile değere odaklanmayı sağlayan yazar,

sebepleri sonuçlarıyla açıklayarak, değer belirginleştirme yaklaşımını benimseyerek, düz anlatım yöntemini kullandığı düşünülerek öğretmiştir.

4.2.1.12. Göreve Liyakat Sahibi Kişileri Getirmek Değeri