Bilgi Temeli

Thompson’ın da (2013) ifade ettiği gibi sosyal hizmet mekanik bir şekilde gerçekleştirilemeyecek disiplin ve meslektir. Bu fikirden yola çıkarak ele alınacak olan bilgi temelinin anlaşılması için “yönetilebilir parçalara ayırma”

yaklaşımı kullanılmıştır. Okul sosyal hizmetinin bilgi temelini tanımı, yaşam boyu gelişim teorisi kapsamında yaşam döngüsü, teorik yaklaşımlar, müdahale düzeyleri ve yöntemleri ile etik ilke ve değerler oluşturmaktadır. Bu bölümde gerçekleştirilecek tartışmalar bu başlıklar altında yapılacaktır.

Tanıma ilişkin girişimler

Okul sosyal hizmeti, öğrencilerin içinde bulundukları gelişim dönemi, aile ve yaşam koşulları nedeniyle yaşadıkları sorunların çözümü, gereksinim duyulan hizmetlerden yararlanmaları ve böylece eğitim etkinliklerini başarı ile

sürdürmelerini sağlama gibi hizmetleri yürütmek üzere okullarda yer alan, sosyal hizmetin önemli uygulama alanlarından birisidir. Okul ortamlarında sosyal hizmet, öğrencinin okul performansına, okul başarısına etki eden biyopsikososyal faktörler üzerine odaklanır. Okul ortamında görev yapan sosyal hizmet uzmanları hem çocuk hem de ebeveyn odaklı uygulamaları dengede tutarak anne-babaların ebeveyn olarak çocuğun yetiştirilmesi açısından sosyal işlevlerinin geliştirilmesi yönünde çalışırlar. Çocuk ve aileleriyle çalışmada amaç, öğrencinin okula düzenli devamını sağlamak, akademik başarısızlık riskini azaltmak ve erken dönemde bazı nedenlerle eğitimini yarıda bırakmasını önlemektir (Turner 2005: 331).

Okul, aile ve toplum arasındaki bağları güçlendiren okul sosyal hizmet uygulamaları çocuklara eşit öğrenme fırsatlarının sağlanması, eğitilmeleri ve öğrenmeleri karşısında her türlü engelin ortadan kaldırılmaya çalışılması ve akademik açıdan başarılarının artırılması için “çevresi içinde birey” yani “ekolojik yaklaşım”la uygun sosyal ortamlar hazırlanmasına yardımcı olur. Bu amaçla okul ortamları ve bu ortamlar üzerinden aile ve topluma ulaşarak çeşitli araştırma ve uygulamalar gerçekleştirir. Okullar üzerinden çocuklar ve ailelerine, yoksulluk, sağlık ve eğitim ihtiyaçlarının giderilmesi ve bu ihtiyaçları nasıl gidereceklerine ilişkin bu aileleri ve okulları toplum kaynakları ile buluşturma gibi etkinlikleri kapsayan uygulama ve müdahalelerde bulunmak okul sosyal hizmeti kapsamında yer almaktadır. Başka bir deyişle, okul sosyal hizmeti uygulaması, öğrencilerin okul performansına ve okul başarısına etki eden biyopsikososyal faktörlere odaklanarak yaşanan sorunların çözümü, gereksinim duyulan hizmetlerden yararlandırılması gibi hizmetleri yürütmek amacıyla okulda yer alır. Bu uygulama, öğrencinin kendisi ve ailesiyle çalışarak öğrencinin akademik başarısızlık riskini azaltma, çocuğu/öğrenciyi sosyal işlevsel kılma, okul toplumuna uyumunu sağlama ve eğitimini yarıda bırakmasını önleyici tedbirler geliştirme konusunda sosyal hizmetin okul ortamlarında gerçekleştirilen özel bir uygulama alanıdır (Özkan ve Selcik, 2016:

1277).

Okul sosyal hizmeti, öğrencilerin eğitim etkinliklerini başarılı bir şekilde sürdürebilecekleri bir duruma gelmelerini sağlama hedefiyle okul ortamında faaliyet yürütülen bir sosyal hizmet uygulama alanıdır. Okul, aile ve toplum arasındaki bağları güçlendiren okul sosyal hizmet uygulamaları çocuklara eşit öğrenme fırsatlarının sağlanması, eğitilmeleri ve öğrenmeleri karşısında her türlü engelin ortadan kaldırılmaya çalışılması ve akademik açıdan başarılarının artırılması için “çevresi içinde birey” diğer bir deyişle “ekolojik yaklaşım”la uygun sosyal ortamlar hazırlanmasına yardımcı olur.

Ekolojik bakış açısını benimseyen okul sosyal hizmet uzmanları, risk altında bulunan öğrencileri ve ailelerini destekleme, ev ve okul arasında iletişim ağlarının açık tutulmasını sağlama, çocukların eğitim ihtiyaçlarını tespit etme, öğrencilerin yaşam koşulları ve yaşadıkları mahallelerin koşullarını analiz etme, toplumsal kurumlara yönlendirmeler yapma, farklı kurumlara yönlendirilmiş öğrencileri takip etme, risk altında bulunan öğrencilere ve onların ailelerine daha iyi hizmetler sunmak için kaynakların tanımlanıp geliştirilmesinde toplumla işbirliği yapma gibi görevlere sahiptirler (Dupper, 2013).

Yaşam Döngüsü

Uzmanlarının müdahale yöntemini etkileyen birtakım değişkenler söz konusudur. Bu değişkenlerden biri de çalışılacak müracaatçıdır. Okul ortamlarında sosyal hizmet uygulamalarında okul öncesi eğitimden başlayarak lise düzeyine kadar olan dönemde çalışılan müracaatçı grubu çocuk ve ergenlik gelişim düzeyinde olan bireylerle çalışılmaktadır. Bu dönemlere ilişkin farklı kuramcılar tarafından farklı gelişim düzeyleri önerilmiştir. Thompson’ın (2013) çerçevelendirdiği yaşam evreleri ise bebeklik, çocukluk, ergenlik, erken yetişkinlik, orta yaş, yaşlılık ve ölüm şeklindedir. Bu dönemlere ilişkin temel bilgiye sahip olunması uygulamayı doğrudan etkilemektedir. Araştırma kapsamında ortaöğretim düzeyindeki bireylerle çalışıldığı için ergenlik dönemindeki gelişim özellikleri çalışmamızın odağını oluşturmaktadır. Bu döneme ilişkin tartışma “2.2. Ergen Çocuklar” başlığı altında tartışılmıştır.

Teorik Yaklaşımlar

Sistem yaklaşımı: Öğrenci, çevresi içinde birey yaklaşımıyla ele alınmaktadır.

Çevresi içinde birey yaklaşımında karşılıklılık durumu söz konusudur. Okul sistemi ve sosyal çevre öğrenciyi etkilediği gibi öğrenci de çevresini etkilemesi anlayışına dayanmaktadır.

Ekolojik yaklaşım: Bu yaklaşım, birey ve çevresiyle ilişkisine odaklanır.

Öğrencinin değişiminden ziyade öğrenci ve çevresi arasındaki uyum ve ilişkinin dengede olmasına odaklanır. Uzmanların görevi okul çevresini değerlendirerek bununla bağlantılı dış çevre ilişkilerini uyumlandırmak ve bu iki çevre arasında dengeyi bulabilmektir. Bu yaklaşım ikili odak (okul-çevre, öğrenci toplum kaynağı) yaklaşımını benimsemesinden ötürü öğrencinin ego kapasitesini güçlendirir.

Güçlendirme yaklaşımı: Günümüzde sosyal hizmetin en önemli yaklaşımlarından biri olan güçlendirme yaklaşımı medikal modelde bireyi sorun olarak görme yaklaşımının aksine sosyal destek ve güçlendirme yoluyla müracaatçının güçlü yanları ve kaynaklarına odaklanarak bireyin çevresiyle uyumunun arttırılması sözkonusu olabilir.

Müdahale Düzeyleri

Okullarda psikososyal ekibin bir parçası olan okul sosyal hizmet uzmanları, ergenleri yaşanan sorunların tek kaynağı olarak görmeden; ergenlerin ebeveynlerini, arkadaşlarını, okulu ve ilgili diğer sistemleri sorunun çözümüne dahil eden ekolojik yaklaşımın çevresi içinde birey bağlamını kullanarak müdahaleler gerçekleştirmektedir (Özkan ve Kılıç, 2014).

Müdahale Yöntemleri

Okul ortamında sosyal hizmet uygulamasının etkinlik odağı, öğrencinin okul performansını ve akademik başarısını etkileyen biyopsikososyal faktörler ve risk, güvenlik, koruma ve önlemedir. (Özbesler ve Duyan, 2009). Bu amaçla okul ortamları ve bu ortamlar üzerinden aile ve topluma ulaşarak çeşitli araştırma ve uygulamalar gerçekleştirir. Okullar üzerinden çocuklar ve ailelerine, yoksulluk, sağlık ve eğitim ihtiyaçlarının giderilmesi ve bu ihtiyaçları

nasıl gidereceklerine ilişkin bu aileleri ve okulları toplum kaynakları ile buluşturma gibi etkinlikleri kapsayan uygulama ve müdahalelerde bulunmak okul sosyal hizmeti kapsamında yer almaktadır. Okul ortamlarında çalışan sosyal hizmet uzmanları, çeşitli psikososyal ve ekonomik nedenlerle risk altında olan öğrenci ve ailesi için savunuculuk rolü üstlenmek, öğrencileri ve aileleri güçlendirmek, okul ve ev arasındaki iletişimi ve işbirliğini işlevsel duruma getirmek, ailelerin çocuklarının psiko-sosyal gelişim özelliklerini ve eğitim gereksinimlerini anlamasına yardımcı olmak, öğrencinin yaşam koşulları hakkında öğretmenleri bilgilendirmek, risk altındaki çocuklar ve ailelerinin hizmet alabileceği kurumlara gereksinimi olan öğrenci ve ailesini yönlendirmek gibi pek çok görevi vardır (Duyan vd., 2008).

Okul sosyal hizmet uzmanları çoklu düzeyde sorunların etkisi altında olan çocuklarla birlikte sorunun çözümüne yönelik müdahaleleri öncelikli olarak ele alır. Bir bütün olarak eğitim ortamında olumlu iklim yaratmayı amaçlayan koruyucu, önleyici ve geliştirici çalışmalar da gerçekleştirir (Karataş, Gencer, Çalış ve Ege, 2014).

Başka bir deyişle, okul sosyal hizmeti uygulaması, öğrencilerin okul performansına ve okul başarısına etki eden biyopsikososyal faktörlere odaklanarak yaşanan sorunların çözümü, gereksinim duyulan hizmetlerden yararlandırılması gibi hizmetleri yürütmek amacıyla okulda yer alır. Bu uygulama, öğrencinin kendisi ve ailesiyle çalışarak öğrencinin akademik başarısızlık riskini azaltma, çocuğu/öğrenciyi sosyal işlevsel kılma, okul toplumuna uyumunu sağlama ve eğitimini yarıda bırakmasını önleyici tedbirler geliştirme konusunda sosyal hizmetin okul ortamlarında gerçekleştirilen özel bir uygulama alanıdır.

Okulda gerçekleştirilen müdahaleler için literatürde erken müdahale, zorunlu ön-değerlendirme müdahaleleri (öğrencinin eğitim ihtiyacını düzenleme), ön-sevk müdahaleleri ve bireysel eğitim planı ile bilgilendirilmiş ebeveyn onamı sayılmaktadır. Bu müdahalelerin yanı sıra okul sosyal hizmeti alanında öne çıkan müdahale modelleri şu şekildedir:

Geleneksel klinik model

Bireysel olarak öğrencilerin öğrenme potansiyeline etki eden sosyal ve duygusal problemlerine odaklanır. Modelin temeli psiko-analitik ve ego psikolojisidir. Temel varsayımı ise bireyin/ailesinin zor zamanlar ya da fonksiyon bozukluğu yaşadığıdır. OSHU’nun rolü öğrenci ya da ailesine hizmet sunması ve sadece okula odaklanmamasıdır. Okul personeli ise çocuğun davranışı hakkında bilgi kaynağı olarak işlev görür.

Okul değişimi modeli

Bu modelin hedefi okuldu ve değişen kurumsal politikalar ile şartlardır. Ayrıca öğrencinin fonksiyon bozukluğuna sebep olan uygulamalardır. Okulun kendisi müracaatçıdır, okul personeli tartışma, teşhis ve değişime dahil olur.

Toplum-okul modeli

Sınırlı sosyal ve ekonomik kaynağa sahip toplumlara odaklanır. OSHU’nun rolü toplumları okulun sundukları hakkında eğitmek, okulun programlarına destek organize etmek ve toplumu etkileyen dinamikle ile sosyal faktörler hakkında okul personelini bilgilendirmektedir. Bu modelde, okul personeline sosyal problemler ve öğrencilerin öğrenmelerine etki eden faktörler hakkında okul personeline güncel bilgi sunmayı gerektirir.

Sosyal Etkileşim Modeli

Birey ve grupların eylemlerinin karşılıklı etkilerini temel alır. Modelin hedefi taraflar arasındaki paylaşımların kalitesi ve türüdür. OSHU arabulucu, kolaylaştırıcı olarak ortak payda ve ortak çözüm bulmayı hedefler.

Costin’in Modeli

Bu model, çok sayıdaki yöntemin bir bileşimidir. Okul-toplum-öğrenci ilişkileri modeli olarak da adlandırılmakta ve öğrenci, okul ve toplum arasındaki etkileşimlerin karmaşık yapısına vurgu yapar. Günümüz okullarında ilk hedef bu üçlünün etkileşimi arasında değişimi meydana getirmek böylece de bir dereceye kadar zararlı kurumsal uygulama ve politikaları modifiye etmektedir. Okul sosyal

hizmet uzmanlarının genel olarak en çok risk altındaki çocuklar ile ailelerine ruh sağlığı hizmeti verdiği birçok araştırmada ortaya çıkmaktadır. Hatta hizmetlerin çoğu 3 katman hizmetleridir (Kelly vd, 2010).

ABD Ulusal Okul Sosyal Hizmeti Uygulama Modeli

Frey vd. (2013) tarafından önerilen ve daha sonra Amerika Okul Sosyal Hizmeti Birliği tarafından aynı yıl kabul edilen bu modelin amacı okul sosyal hizmet uzmanlarından beklenen beceri ve hizmetleri açıkça ifade etmektir. Diğer taraftan akademik ve davranışsal çıktıları iyileştirmek için lisans ve lisansüstü eğitimlerde, akreditasyonda ve mesleki uygulamada tutarlılığı teşvik etmeyi hedeflemektedir. Bu model kapsamında okullarda bir uzmana 250 öğrenci düşecek şekilde tam zamanlı OSHU’lar görevlendirilmelidir. Ancak yüksek oranda riskli davranış gösteren öğrenciler, OSHU’nun deneyimi ve uzmanlığı ile okuldaki diğer hizmetlerin varlığı gibi faktörler bu sayıyı etkileyecektir.

Şekil 1. Amerika Okul Sosyal Hizmeti Uygulama Modeli

Bu model (bkz. Şekil 1.) OSHU’ları kanıt temelli eğitim, davranış ve ruh sağlığı hizmetleri sunmaları, öğrencilerin öğrenmelerine ve mükemmel öğretmeye imkân veren okul iklimi ve kültürünü teşvik etme, okul temelli ve toplum temelli kaynaklara erişimi arttırma gibi konularda desteklemektedir. OSHU’ların bu alanda bilgi ve beceriye sahip olması beklenmektedir.

(1) Kanıt temelli eğitim, davranış ve ruh sağlığı hizmetleri sağlama

Bu yaklaşım, akademik ve davranışsal çıktıları desteklemek için öncelikli doğrudan hizmet bileşenidir. OSHU’lar çocuk ve aile ile çalışmada özgün uzmanlığa sahiptir çünkü eğitim başarısına etki eden okul ve toplum stresörleri ile çalışmaktadırlar. OSHU’ların danışmanlık becerileri okul personelinin müdahaleleri doğru ve uygun bir şekilde gerçekleştirmelerine yardımcı olacaktır.

Bu bağlamda şu faaliyetler önerilmektedir:

• Çok aşamalı program ve uygulamalar gerçekleştirme

• Gelişimi izleme

• Hizmetin etkililiğini değerlendirme

(2) Öğrenme ve mükemmel öğretmeye imkân veren okul iklimi ve kültürünü teşvik etme

OSHU’lar akademik katılım ve başarıyı tetikleyen psiko-sosyal ortamları teşvik eder. Öğrenme ve öğretmeye imkân veren ortamlara (1) güvenli ve düzenli çevrenin oluşumuna olanak sağlayan politika ve süreçlere; (2) etkili uygulamaları teşvik eden kapasite geliştirme girişimlere; (3) öğrenci, aile, okul personeli ve toplum üyeleri arasında destekleyici ilişkilere sahip olunduğunda ulaşılabilir. Bunun için;

• Etkili okul politika ve idari süreçlerini teşvik etmek,

• Okul personelinin mesleki kapasitesini arttırmak,

• Öğrenci, aile, okul ve toplum arasındaki katılımı kolaylaştırmak gereklidir.

(3) Okul temelli ve toplum temelli kaynaklara erişimi arttırma

Bu yaklaşım okul sosyal hizmetinin makro uygulama bileşeni olup dolaylı bir uygulamadır. Bu uygulama okul içindeki mevcut hizmetlerin koordinasyonunu veya hizmetleri güvenceye almak için toplum ortaklarına ulaşmayı içerebilir.

OSHU’lar okul sisteminde sunulan hizmetleri bilmektedirler ve toplumdaki hizmetlerin içeriği hakkında da bilgi sahibidirler. OSHU’ların hizmetleri (örn.

Sağlık, ruh sağlığı, çocuk refahı, çocuk adalet sistemi) yönlendirmedeki bu

becerileri akademik be davranışsal başarıyı sağlamak için okul ve toplum kaynakları önündeki zorlu engelleri aşmada önemlidir. Bunun için

• Hizmetlerin devamını teşvik etmek,

• Kaynakları harekete geçirmek,

• Yenilikçi liderlik, disiplinlerarası iş birliği, sistem koordinasyonu ve mesleki danışma sağlamak gereklidir.

Uygulama Modeline İlişkin Anahtar Yapılar

Ev-okul-toplum bağı. Akademik başarı ve davranışlar en temelde ev, okul ve toplum ortamlarındaki ilişki ve etkileşimleri yer aldığı çevreden derin bir şekilde etkilenmektedir. Bu sistemler arasındaki iletişimi kolaylaştırma ve bağı teşvik etme okul sosyal hizmet uygulamasının temel özelliğidir.

Etik rehber ve eğitim politikası. Uygulama gerçekleştirilirken OSHU’lar mesleki etik ilkelere ve eğitim politikalarına göre hareket ederler. Ulusal Sosyal Hizmet Uzmanları Birliği (NASW) Etik İlkeleri ve Amerika Okul Sosyal Hizmeti Birliği (SSWAA) Etik Rehberi etik okul sosyal hizmet uygulaması için beklentileri tanımlamaktadır. Kanun, yönetmelik ve politikaların uygulanması sürecinde belirli ikilemlere yönelik etik karar verme sürecini kolaylaştırmada hesapverebilirlik önemli bir noktadır. Etik ilkeler, kanıta dayalı uygulamalardan sürekli haberdar olmak için mesleki gelişimin sürekliliğine ilişkin ihtiyacı ve bu uygulamaların okul kültürüne ve bağlamına uygunluğundan emin olmayı vurgulamaktadır.

Eğitim hakları ve savunuculuk. OSHU’lar okul kalitesini ve eğitimsel çıktıları etkileyen yapısal eşitsizlikleri ve okul süreçlerini irdelemektedir. Uygulayıcıların çeşitlilik, sosyal ve ekonomik adalet gibi okul başarısızlığına ve eğitimsel eşitsizlik gibi sorunlara neden olan faktörleri gündeme getirmeleri beklenir.

OSHU’lar hem öğrenci ve veliler için savunuculuk yapmalı hem de öğrencilerin onuru ve değerine zarar veren politika ve uygulamaların değişimine yardımcı olur.

Veri temelli karar verme. OSHU’lar en iyi güncel araştırmaları kullanarak müdahalelerini tasarlayıp uygularlar. Uygulamalar araştırma literatürü tarafından bilgilendirilmeli; deneysel olarak desteklenmiş müdahaleleri öğrencilerin gereksinimlerine uygun hale getirilmeli; politika, program ve uygulamaların etkililiği rutin bir şekilde değerlendirilmelidir.