Başlıca Köy Tipleri

130

bağlıdır. Kurtkan, bu etkinin hiç bir zaman abartılmaması gerektiğini düşünmüştür.

Çünkü sosyal unsur veya kültürün, coğrafî çevreye etki edeceğini öngörmüştür.¹⁰ Kurtkan’a göre, köylü nüfusunun, toplam nüfusun çoğunluğunu oluşturduğu bir ülkede, tarıma dayanan bir ekonomiden büyük sanayiye dayanan bir ekonomi tipine geçmek istenirse, büyük sanayinin kurulması için gerekli olan iş gücü köylerden elde edilecektir. Böylece, cemaat psikolojisi ile yüklü olan insanlar, birdenbire cemiyet hayatına ithal edilerek sanayi işçiliğinin zaruri kıldığı bazı menfaat birliklerine dâhil olmak zorunda kalacaktır. Hâlbuki menfaat birliği, köylünün tamamen yabancı olduğu bir toplumsal şekildir. Onun böyle bir birliğe dâhil edilmiş olması, sırf zevahiri kurtarsa bile, hakiki bir benimseme ve intibak keyfiyetinin tahakkuk edeceği şüphelidir.¹¹

131

mümkün olduğu bağdaştırıcı köy tiplerini ise, dört yol ağzı topluluğu, L tipi, hat köyü ve yuvarlak köy şeklinde sıralamıştır.¹³

Dağınık köy tipi, Amerika’nın birçok yerinde rastlanan hâkim köy tipidir. Bu tip, aynı zamanda Büyük Britanya’da, Fransa’nın bazı kısımlarında, Almanya, Belçika, Hollanda, Finlandiya, Kuzey Norveç ile İtalya’nın Po Vadisi’nde yaygın olan köy tipi şeklinde görülmektedir. Dağınık köy tipinde, çiftlikler büyük alan kaplamaktadır.

Çiftlik evleri, bu alanın genellikle orta yerinde kurulduğu için evler birbirinden uzak ve dağınık bir manzara sergilemektedir. Amerika’da arazinin dikdörtgenler şeklinde bölünmesi amacıyla yapılan 1785 tarihli bir planlama faaliyetinden bu yana dağınık köy tipi yaygın ve hâkim bir yerleşme şekli özelliğine bürünmüştür.¹⁴

Kurtkan’a göre, dağınık köy tipinin bir takım faydaları ve sakıncaları bulunmaktadır. Öncelikle faydalarına bakılacak olursa, ilk sırada çiftlik sınırlarının kesinlik kazandığına yönelik bir fayda söz konusudur. İkinci faydası, iş yerine gidip gelme külfetinin bulunmamasıdır. Üçüncü faydası, aile bireylerinin yakınında çalışma imkânının ortaya çıkmasıdır. Dördüncü faydası, çiftçilere iktisadî planlama konusunda esneklik sağlamasıdır. Beşinci faydası, geniş arazilerin varlığından dolayı makina kullanma imkânıdır. Son faydası ise, bütünleşme imkânlarının varlığı şeklinde görülmektedir. Kurtkan, dağınık köy tipinin faydalarının yanı sıra, bir takım sakıncalarını da ortaya koymuştur. Buna göre, dağınık köy tipinin birinci sakıncası, sosyal temas ve ilişkilerin sınırlı oluşudur. İkinci sakıncası, evlerin dağınık olması ve ana yollara yeni tali yolların yapılması gerektiğinden ulaşım masraflarının artmasıdır.

Üçüncü sakıncası, elektrik ve su gibi temel ihtiyaçlara yönelik tesisat ve şebekelerin kurulması ile ilgili yaşanan güçlüktür. Dördüncü sakıncası, demografik yatırımlardan tam istifade sağlamanın ortaya çıkardığı zorluklardır. Beşinci sakıncacı ise, büyük çiftlikler ve geniş çiftlik evlerinden dolayı köylülerin kamu masraflarının artmasıdır.¹⁵

Yerleşim yerleri açısından ikinci köy tipi, toplu köy tipidir. Toplu köy tipinde, çiftçilerin evleri birbirine çok yakındır. Köy, bu şekli ile toplu bir görünüş arz etmektedir. İşlenen tarlalar, çiftçi evlerinden ayrı ve uzaktır. Tarımsal işletmeler orta veya küçük işletme özelliğini taşımaktadır. Köy, çok dağınık bir yerde kurulmuşsa,

13 A.g.e., s. 52.

14 A.g.e., s. 53.

15 A.g.e., s. 55-59.

132

düzlük bir yerde bulunması gereken tarlalar bazen köyden hayli uzak bir mesafede olabilmektedir. Toplu köy tipinin en eski köy yerleşme tarzını teşkil ettiği söylenebilir.

Çünkü toplu köy tipi, genellikle toplum hayatına yer vermektedir. Kurtkan, toplu köy tipinin, medeniyetin ilerlemediği ve insanların doğayla yaptıkları mücadeleyi daha zor şartlar altında yürüttükleri yerleşik hayatın başlangıç devirlerinde yüz yüze temaslara ve yardımlaşmalara imkân verdiğini belirtmiştir. Bu açıdan bakıldığında, toplu köy tipinin daha müsait bir yerleşme tarzı olarak kabulünü gerektiren şartları içerdiğini söylemiştir.

Bununla birlikte, toplu köylerin veya dağınık köylerin kurulmasını sadece toplum hayatının mevcut olup olmayışı ile veya arazinin düzlük veya dağlık oluşu ile izah edebilmenin mümkün olmadığını öne sürmüştür. Kurtkan’a göre, toplu köy tipinin kurulmasında çeşitli faktörler rol oynamamıştır. Bu faktörlerdeki değişiklik köy tipinin de değişmesini gerektirmektedir.¹⁶ Kurtkan, bu faktörlerin ve bunlardaki değişikliklerin köy tipi üzerindeki etkilerini izah bakımından ele alınabilecek en öğretici örnek olarak Amerika’yı göstermiştir.

Kurtkan’a göre, toplu köy tipinin, dağınık köy tipinde olduğu gibi bir takım faydaları ve sakıncaları vardır. Öncelikli faydasını, sosyal temas ve ilişkilerin yaşanmasına olanak sağlaması olarak ortaya koymuştur. Buna göre evlerin birbirine yakın olması, komşuluk ilişkilerinde olumlu etki göstermiştir. İkinci faydası, evlerin birbirine ve köy merkezine yakın olması bakımından ulaşım masraflarını düşürmesidir.

Üçüncü faydası, elektrik ve su tesisat ve şebekelerin kurulması kolaylığı sağlamasıdır.

Dördüncü faydası, demografik yatırımlardan en iyi şekilde yararlanma imkânı vermesidir. Beşinci faydası ise, kamu masraflarının daha düşük olmasıdır. Toplu köy tipinde görülen sakıncalara bakıldığında ise, öncelikle sınırların kesin olarak belirlenmesi ile ilgili bir olumsuzluk ön plana çıkmıştır. İkinci sakıncası, evlerin birbirine yakın olmasına karşın tarlaların evlere uzak olmasıdır. Üçüncü sakıncası, aile bireylerinin uzak yerlerde çalışmak zorunda kalmasıdır. Dördüncü sakıncası, arazilerin küçük oluşu nedeniyle tarım işletmesinin sevk ve idaresinden kaynaklanan ekonomik esnekliğin olmamasıdır. Beşinci sakınca, makina kullanma konusunda güçlüklerin yaşanmasıdır. Altıncı sakınca, toplu köy tipinde, köylülerin bütünleşme konusunda yaşadıkları zorluklardır. Yedinci sakınca, salgın hastalıkların kolay bir şekilde yayılmasıdır. Sekizinci sakınca, toplu köy tipinde evlerin birbirine çok yakın olması, örf

16 A.g.e., s. 59-60.

133

ve adetlere verilen önem, köylülerin yaşamlarında özgürlüklerini ellerinden almıştır.

Son olarak, nüfus artışı konusunda bir kontrolsüzlüğün olması ve nüfus fazlalığının yaşanmasıdır.¹⁷

Kurtkan, başlıca köy tiplerini incelerken, dağınık ve toplu köy tipleri arasında ortalama bir karaktere sahip olan bağdaştırıcı köy tipleri üzerinde de durmuştur.

Bağdaştırıcı köy tiplerini de kendi içerisinde alt başlıklara ayırmıştır. Bağdaştırıcı köy tiplerinden ilki, hat köyü tipidir. Kurtkan, hat köyü tipini, tarlaların bir vadi, bir yol veya bir nehir boyunca sıralanan ince uzun arazi parçaları halinde olduğu ve evlerin bu tarlalar üzerinde birbirine yakın olarak dizili bulunduğu bir köy tipi şeklinde açıklamıştır. Hat köyü tipi, tarihi bakımdan oldukça eski bir yerleşme şeklidir ve çok eski dönemlerden beri gözlemlenmiştir. Her köy tipinde olduğu gibi, hat köyü tipinin de bir takım faydaları ve sakıncaları vardır. Faydalarına bakıldığında, birinci faydası, evlerin tarlalar içinde ve tarlaların dar ve bitişik mesken yakınlığının neden olabileceği bütün sosyal ilişki imkânlarının ortaya çıkmasına yol açmasıdır. İkinci faydası, kenarlarında tarlaların ve evlerin sıralandığı nehir veya yolların, ulaşım bakımından kolaylık sağlamasıdır. Üçüncü faydası, köylüye arazisinden farklı şekillerde istifâde etmesine imkân tanımasıdır. Örneğin, nehir kenarında ise su üzerinden ulaşımda kolaylık sağlar. Hat köyü tipinin sakıncalarına bakıldığında, öncelikle nehirlerin genellikle düzenli bir yol takip etmemesinden dolayı, tarlaların da düzensiz bir biçimde konumlanmasıdır. İkinci sakıncası ise, toprak mülkiyetinin fazla ince uzun parçalar halinde olması ve toprağın işlenmesi bakımından güçlük yaratmasıdır.¹⁸

Bağdaştırıcı köy tiplerinden bir diğeri, köşebaşı topluluğu tipidir. Köşebaşı topluluğu köy tipi, Amerika’daki dağınık köy tipinin sakıncalarını telafi etmek amacıyla ortaya çıkmış ve kısmen uygulanmış bir köy yerleşim tipidir. Bu köy tipi, Amerika’da tam olarak yaygınlık kazanmamıştır. Köşebaşı topluluğu köy tipinin başlıca faydası, dağınık köy tipinde görülen sakıncaları kısmen telafi etmesidir. Dağınık köy tipinde evlerin çiftliklerin orta yerinde bulunmaları sebebiyle birbirlerinden çok uzak kalmaları, köşebaşı topluluğu köy tipinde telafi edilmektedir. Böylece sosyal temas gelişme imkânı bulmuştur. Sakıncalarına bakıldığında, bu tip köy yerleşmelerinde, toplu köyün sakıncaları olarak belirtilen hususlar kısmen gözlemlenebilir. Bunun yanı sıra, sistem

17 A.g.e., s. 63-67.

18 A.g.e., s. 72-74.

134

doğrudan doğruya toplu köy tipi olmayıp, dağınık köyün kısmen değiştirilmiş hali olduğu için nüfus yoğunluğu düşüktür. Nüfus yoğunluğunun düşük olmasına bağlı olarak, demografik yatırımlar ve masraflar hususunda toplu köyün şartlarından daha müsait şartlar taşımamaktadır.¹⁹

Bağdaştırıcı köy tiplerinden bir diğeri, L tipi köylerdir. Bu tip, çiftliklerin L şeklini alacak tarzda bölünmesiyle dağınık köy tipinin çiftçi evlerinin sekizer sekizer bir araya getirilmesi suretiyle değiştirilmesi mümkündür. L tipi köylerin faydalarına bakıldığında, dağınık haldeki köyün, L tipi çiftlikler üzerinde evlerin inşasına imkân verecek tarzda değişikliğe maruz bırakılmasının, sosyal münasebet imkânlarını arttırması ve çeşitli masrafların azalmasına yol açması gibi faydaları bulunmaktadır. L tipi köyler, çiftliklerin girintili çıkıntılı bir şekil almaları itibariyle toprağın işlenmesi bakımından sakıncalar arz etmektedir.²⁰ Kurtkan’a göre, L tipi köyler, uygulamada pek fazla ilgi görmemiştir.

Bağdaştırıcı köy tiplerinin sonuncusu, altıgen ve yuvarlak tiplerdir. Altıgen şekilden köy evlerinin, köy alanı içinde üçgenler şeklinde yer alması fikri ilk defa Amerika’da ortaya çıkmıştır. Yuvarlak köy tipleri, aynı karakteristik özelliklere sahip olarak İsrail’de özel mülkiyet esasına dayanan Moşav köylerinde uygulanmıştır.

İsrail’de tatbik edilen yuvarlak tip köy veya Amerika’da öne sürülen fakat uygulaması yapılamayan altıgen tip köylerin de, diğer tipler gibi bazı faydaları ve sakıncaları vardır.

Altıgen ve yuvarlak köy tipinde, çiftçi, kendi toprağı üzerinde ikamet etmektedir.

Böylece tıpkı dağınık köy tipinde olduğu gibi tarlaya gidip gelme yükünden kurtulmaktadır. Bu köy tipi ile, aile bireylerinin yakınında çalışma imkânı ortaya çıkmaktadır. Bireyler arasında iletişimin ve sosyal temasın gelişimine de faydası bulunmaktadır. Evlerin birbirine yakın olması, bir çok tesisin de ucuza mal edilmesini mümkün kılmaktadır. Bu köy tipinin sakıncalarına bakıldığında, özellikle yuvarlak köy tipi ile ilgili olumsuzluklar ön plana çıkmaktadır. Öncelikle, arazinin ince uzun ve sivri uçlu parçalara bölünmüş olması, işleme güçlüklerini beraberinde getirmektedir. Bunun dışında, köyler arasındaki alanın boş bırakılması, ekonomik bir olumsuzluğa neden olmaktadır.²¹

19 A.g.e., s. 74-76.

20 A.g.e., s. 76.

21 A.g.e., s. 76-78.

135

Kurtkan, yerleşim tarzı itibariyle ortaya çıkan köy tiplerini fayda ve sakıncaları ile birlikte değerlendirirken, bu yerleşme şekillerinin hiç bir zaman tek bir faktörün etkisine tabi olmadığını, çeşitli faktörlerin ortak etkisine göre ortaya çıktığını ifade etmiştir. Köy yerleşim tarzı, coğrafî faktörün geniş ölçüde etkisi altında olmakla beraber sadece coğrafî faktöre tabi değildir. Sosyal faktörler de köy tipine etki edebilmektedir.²²