2. KURAMSAL TEMELLER
2.2 Avrupa Birliği’nde Tarımsal Sürdürülebilirlik
Gelişme, Rekabet ve İstihdam Hakkında Komisyon Detaylı Raporunda (COM 93,700) yeni bir gelişme modeline duyulan ihtiyacı ve ekonomik gelişme, yaşam kalitesi, meslekler, yerel kalkınma ve çevreyi kapsayan entegre bir yaklaşımın önemi belirtilmiştir. 5. Çevre Eylem Programı (COM 92,23) Avrupa’da sürdürülebilir kalkınmayı amaçlayan stratejiler setini içermektedir. Bu programda hedeflenen bu stratejilere ulaşabilmek için çevresel istatistikleri toplamak amacıyla Avrupa İstatistik Sistemini güçlendirilmesi gerektiği ihtiyacı ortaya konulmuştur. Yine bu programda tüm üye ülkelerin çevresel faktörleri tüm politika uygulamaları, tüm politikaların gelişme verileri içine konulması gerektiği vurgulanmıştır. AB Çevresel Göstergeler ve Yeşil Kalkınma için Yol Haritası Çevresel ve Ekonomik Bilgi Sisteminin Entegrasyonu konulu Komisyon Raporu yayınlanmıştır. Bu rapor iki eksenlidir.
1. Avrupa Entegre Ekonomik ve Çevresel İndeksleri (European System of Integrated Economic and Environmental Indicies – ESI),
2. Yeşil Kalkınma için uydu formatında daha geniş ve daha temel çalışmalar.
ESI Alman NAMEA’ya (Integraed Indicators in a National Accounting Matrix including Enironmental Accounts – Çevresel Muhasebeyi Kapsayan Ulusal Muhasebe Matrisinde Entegre Göstergeler) benzetilse de Çevresel Baskı İndeksleri Avrupa Sistemi (European System of Environmental Pressure Indicies – ESPI) kullanılarak geliştirileceği belirtilmiştir ( Anonymous 1994).
EUROSTAT tarafından yapılan Tarımsal Sürdürülebilirliğin Tanımlanmasında Tarım-Çevre Göstergeleri isimli çalışmada sürdürülebilirliği değerlendirirken insan
20
faaliyetlerinin zamansal ve konumsal etkilerinin ve ayrıca çevresel, sosyal, ekonomik ve kurumsal boyutların ve bunlar arasındaki etkileşimin de değerlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir (Anonymous 2001a).
1997 Gündem 21 Uygulanmasını Gözden geçirmek Değerlendirmek için BM Genel Kurulu Özel Oturumunda 2002 yılına kadar bu sürdürülebilir kalkınma stratejilerinin geliştirilmesi için süre verilmiştir (Anonymous 2001b).
1997 Amsterdam Antlaşması sürdürülebilir kalkınmayı AB için bir hedef olarak ortaya koymuştur (Anonymous 1997). Kardif Avrupa Konseyinde çevresel boyutun tüm birlik politikalarına entegre edilmesi uygun görülmüştür (Anonymous 1998,a). 1998 Viyana Avrupa Konseyi’nde de çevre ve sürdürülebilir kalkınma prensibinin tüm Birlik politikalarına entegrasyonu tekrar vurgulanmıştır (Anonymous 1998,b). 1999 Helsinki Avrupa Konseyinde çevresel boyutun tarım sektörüne entegrasyonu strateji olarak kabul edilmiştir. Gerekli gösterge setlerinin kurulması istenmiştir (Anonymous 1999/,a). Uzun dönem tarımsal sürdürülebilirliği sağlamak için doğal kaynak kullanımının önemi belirtilerek bu entegrasyon sürecinde tarımsal çevre göstergelerine yönelik düzenli raporlamanın yapılmasını gerekli görmüştür (Anonymous 2006)
Haziran 1998 Kardif Avrupa Konseyi tarafından başlatılan entegrasyon süreci ile Aralık 1999 Helsinki Avrupa Konseyinde sunulan entegrasyon stratejisi Kasım 1999’da Tarım Konseyi tarafından kabul edilmiştir (Anonymous 2001b).
Mekansal Planlamadan sorumlu AB Bakanları 1999 Potsdam Gayri Resmi Konseyinde Avrupa Birliği bölgesinde dengeli ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için Avrupa Alansal Kalkınma Perspektifini onaylamış, bu perspektif kapsamındaki amaçlardan bir tanesi de sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması olmuştur (Anonymous 2001b).
Tarım Konseyinin Entegrasyon stratejisi Şubat 1999’da İletişim Komisyonu tarafından oluşturan yol haritasını takip ederek, Sürdürülebilir Tarıma Doğru Yol Haritasında
21
Gündem 2000 hedefleri ve devam eden entegrasyon sürecinin devam etmesi ve sürecin izlenmesine yönelik ihtiyacın altı çizilmiştir (Anonymous 1999b).
Aralık 1999'da Helsinki Avrupa Devlet ve Hükümet Başkanları Konseyi’nde Komisyon UNGASS tarafından talep edildiği gibi, 2001 Göteborg Avrupa Konseyinde de sürdürülebilir kalkınmayı Avrupa çapında bir hedef olarak ortaya koymuştur (Anonymous 2001b).
2001 Göteborg Avrupa Konseyinde Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisini kabul etmiş ve böylece Lizbon stratejisine çevresel boyutun da eklenmiş olduğu belirtilmiştir. Birlik Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisinin tüm politika kararlarında sürdürülebilirliğin üç boyutu olan sosyal, ekonomik ve çevresel değerlendirmelerin içermesi gerekliliği bir prensip olarak kabul etmiştir (Anonymous 2001c). AB Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisi 2 bölümden oluşmaktadır (Yıkmaz 2011).
Birinci bölüm sürdürülmesi mümkün olmayan hususlara çözüm bulunmasını amaçlayan politika tedbirleri ve hedeflerden oluşmaktadır. Bu bölümde aşağıdaki alanlarda öncelikler belirlenmiştir:
İklim değişikliği ile mücadele,
Sürdürülebilir ulaşımın sağlanması,
Kimyasal maddelerin yol açtığı kirlenme, güvenli olmayan gıdalar ve bulaşıcı hastalıklar gibi halk sağlığına yönelik tehditlerin ortadan kaldırılması,
Doğal kaynakların daha sorumlu bir Şekilde yönetilmesi ve biyolojik çeşitlilikteki azalma eğiliminin durdurulması,
Yoksulluk ve sosyal ayrımcılıkla mücadele edilmesi,
Nüfusun yaşlanması ile ilgili sorunlara çözüm bulunması.
İkinci bölüm Avrupa Birliği ekonomik, sosyal ve çevre politikalarının karşılıklı olarak birbirlerini güçlendirmelerini sağlayan yeni bir yaklaşım benimsenmesi gereği vurgulamaktadır. Bu amaçla, Avrupa Birliği Komisyonu her yeni politika önerisi
22
oluşturulmasında bir “etki değerlendirmesi” yapılması yükümlülüğünü getirmiştir.
Ayrıca, sürdürülebilir kalkınmanın küresel boyutu vurgulanarak, AB’nin başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere tüm ülkelerin sürdürülebilir kalkınma sürecine ulaşmalarına yardımcı olacak önemli katkılar yapabileceği vurgulanmıştır (Yıkmaz 2011).
2004’te başlayan yoğun bir gözden geçirme süreci sonunda Avrupa Konseyi tarafından Haziran 2006’da, AB için Yenilenmiş Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisi kabul edilmiştir. İlk stratejiyi temel alan bu yeni strateji, kaynakları verimli bir şekilde kullanan ve yöneten bir toplum oluşturmak ve çevre koruma ile sosyal uyumu sağlayarak ekonominin ekolojik ve sosyal potansiyelini artırmak yoluyla, mevcut ve gelecek nesillerin yaşam kalitesi ile refahının sürekli iyileştirilmesini amaçlamaktadır.
Yenilenen strateji, sürdürülmesi mümkün olmayan tüketim ve üretim biçimlerinin aşamalı olarak değiştirilmesine yönelik politikaların bütünleşik bir yaklaşımla belirlenmesini gerektirmektedir. Ayrıca strateji, büyük ölçüde çevre ile ilgili olan yedi öncelikli konuda genel amaçları, hedefleri ve somut eylemleri ortaya koymaktadır.
Bunlar:
İklim değişikliği ve temiz enerji,
Sürdürülebilir ulaşım,
Sürdürülebilir üretim ve tüketim,
Halk sağlığı,
Doğal kaynakların korunması ve yönetilmesi,
Sosyal içerme, demografi ve göç ve
Küresel yoksullukla mücadeledir (Yıkmaz 2011).
Stratejide yer alan sürdürülebilir kalkınmanın temel amaçları ile politika kılavuz ilkeleri çizelge 2.1 - 2.2’de verilmiştir.
23
Çizelge 2.1 AB belgelerinde sürdürülebilir kalkınmanın amaçları (Yıkmaz 2011)
Amaç Alt Amaçlar
Çevrenin Korunması
Bütün çeşitliliği ile dünyanın yaşamı destekleyici kapasitesini korumak
Dünyanın doğal kaynaklarının kısıtlarını gözetmek Çevre kalitesinin iyileştirilmesini ve yüksek düzeyde korunmasını güvence altına almak
Ekonomik büyüme ile çevrenin bozulması arasındaki bağlantıyı kırmak için çevre kirliliğini önlemek ve azaltmak
Sürdürülebilir üretim ve tüketimi teşvik etmek
Sosyal hakkaniyet ve sosyal içerme
Eşit fırsatlar yaratan ve her türlü ayrımcılıkla mücadele eden, temel haklar ve kültürel çeşitliliğe saygı duyan demokratik, bütünleştirici, sağlıklı, güvenli ve adil bir toplum yapısını teşvik etmek
Ekonomik refah
Yüksek yaşam standartları sunan, Avrupa Birliği çapında tam ve yüksek kalitede istihdam sunabilen, refah düzeyi yüksek, yenilikçi, bilgiye dayanan, rekabetçi, eko-verimli bir ekonomiyi teşvik etmek
Uluslararası
yükümlülüklerin yerine getirilmesi
Dünya çapında demokratik kurumların istikrarının barış, güvenlik ve özgürlük temelinde kurulmasını ve
savunulmasını desteklemek
Sürdürülebilir kalkınmayı dünya çapında etkin olarak teşvik etmek
Avrupa Birliği’nin iç ve dış politikalarının küresel sürdürülebilir kalkınma ve uluslararası taahhütlerle uyumlu olmasını sağlamak
24
Çizelge 2.2 AB’de sürdürülebilir kalkınmanın politika kılavuz ilkeleri (Yıkmaz 2011)
İlke Açıklama
Temel hakların korunması ve teşviki
Temel hakları destekleyerek, ayrımcılığın her şekliyle mücadele ederek ve dünya çapında yoksulluğun azaltılmasına katkı yaparak insanı Avrupa Birliği politikalarının merkezine koymak
Nesil içi ve nesiller-arası hakkaniyet
Şimdiki nesillerin ihtiyaçlarını, gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını Avrupa Birliği içerisinde veya başka bir yerde karşılama becerisini tehdit etmeksizin gidermek.
Açık ve demokratik toplum
Vatandaşların bilgi ve yargıya erişim haklarını güvenceye almak
Tüm ilgili tarafların ve gruplar için yeterli danışma ve katılım yolları geliştirmek
Yurttaş katılımı
Yurttaşların karar verme süreçlerine katılımını güçlendirmek Sürdürülebilir kalkınma konusunda halkın eğitim ve bilinçlenmesini desteklemek
Yurttaşların çevre üzerindeki etkileri ve daha sürdürülebilir seçimler yapmalarına yönelik seçenekler hakkında bilgilendirmek.
Özel sektör ve diğer toplumsal paydaşların katılımı
Sürdürülebilir üretim ve tüketime ulaşmak üzere işbirliği ve ortak sorumlulukları canlandırmak için sosyal diyalogu, kurumsal sosyal sorumluluğu ve kamu-özel sektör ortaklıklarını geliştirmek.
Politikaların tutarlılığı ve yönetişim
Sürdürülebilir kalkınmaya katkılarını artırmak için tüm Avrupa Birliği politikaları ve yerel, bölgesel ve küresel eylemler arasında tutarlılığı desteklemek.
Politikaların entegrasyonu
Ekonomik, sosyal ve çevresel etkenlerin politikalarla entegrasyonunun tutarlı ve birbirlerini karşılıklı olarak güçlendirici olması için dengeli etki değerlendirmesi ve paydaşlara danışma gibi başarılı düzenleyici tedbirler kullanarak desteklemek
Mevcut en iyi bilgilerin kullanılması
Politikaları elde edilebilen en iyi bilgi temelinde geliştirmek, değerlendirmek ve uygulamak
Politikaların ekonomik açıdan tutarlı ve maliyet etkin olmasını sağlamak
Önleyicilik (Temkinlilik) ilkesi
Nesnel bilimsel belirsizlik durumunda, insan sağlığı ve çevre üzerindeki olası zararlardan kaçınmak için önleyici bir yaklaşım benimsemek ve önleyici tedbirler almak.
Kirleten öder ilkesi
Üretim ve tüketim faaliyetlerinin gerçek maliyetlerinin topluma yansıtmak
İnsan sağlığı ve çevre üzerinde oluşturdukları hasarı kirletenlere ödetmek
25
Göteborg konseyinde tarımsal çevre gösterge setlerinin oluşturulması çabalarının devam etmesinin gerekliliği belirtilerek bu göstergeler için gerekli istatistik ihtiyaçlarının tanımlanmasını talep etmiştir (Anonymous 2006). 2001 yılında sürdürülebilir tarım ve kırsal kalkınmanın ekonomik, sosyal ve çevresel göstergeleri için çerçeve raporu yayınlanmıştır (Anonymous 2001d).
Konseyin bu talebi üzerine ilk olarak “Ortak Tarım Politikasına Çevresel Bağlantıların Entegrasyonu İçin Göstergeler” başlıklı çalışma ile 35 gösterge tanımlamış ve bunların geliştirilmesi için analitik bir çerçeve ortaya koymuştur (Anonymous 2006). Bu belgede göstergelere yönelik çalışma çerçevesi su, tarımsal kimyasallar, alan kullanımı ve toprak, iklim değişikliği, peyzaj ve biyolojik çeşitlilik eksenlerinde oluşturulmuştur (Anonymous 2000,b). Bunu takiben diğer bir çalışma is “OTP’ye Çevresel Bağlantıların Entegrasyonunun İzlenmesinde Göstergeler İçin İstatistik Bilgi İhtiyacı”’dır. Bu iki çalışma 2002 yılında hayata geçen IRENA’nın (Tarımsal Politikalara Çevresel Bağlantıların Entegrasyonunda Göstergelerin Raporlanması) oluşmasını sağlamıştır (Anonymous 2006).
IRENA’yı takiben 2006 yılında komisyon politika dokümanı olarak “Ortak Tarım Politikasına Çevresel Bağlantıların Entegrasyonunun İzlenmesi İçin Tarımsal Çevre Göstergelerinin İzlenmesi” belgesini yayınlamıştır (Anonymous 2016,c). Bu politika belgesinde sürdürülebilir tarım, tarımsal çevre göstergelerinin tarihi gelişimine değinilmiş, tarımsal politika işleyişinde tarımsal çevre göstergelerine duyulan ihtiyaç belirtilmiştir. Özellikle çevresel boyutun OTP’ye entegrasyonunun dinamik bir süreç olduğu ve düzenli izlemeyi gerektirdiğinin altı çizilmiştir (Anonymous 2006). IRENA sonucunda,
40 gösterge ve ilgili data setleri oluşturulmuştur,
1 gösterge raporu,
Politika değerlendirmesinde gösterge sisteminin ne kadar faydalı olduğunu değerlendiren çevresel bağlantıların OTP’ye entegrasyonunda gösterge tabanlı değerlendirme raporu,
26
IRENA uygulamasını değerlendiren, gösterge ve kullanılan veri kaynaklarını değerlendiren ve gelecek çalışmaları tanımlayan değerlendirme raporu ortaya çıkmıştır (Anonymous 2006, Anonymous 2016d).
IRENA ile 15 Avrupa Birliği (AB) üyesini kapsayacak şekilde, COM(2000) 20 ve COM(2001) 144 Komisyon tebliğinde belirtilen 35 tarımsal çevre göstergesinin var olan veriler kapsamında geliştirilmesi amaçlanmıştır (Anonymous 2006). Avrupa tarımının çevresel değerlendirmesi için gösterge raporlarının üretilmesi ve tarım politikasına çevresel bağlantıların entegrasyonu hakkında politika değerlendirme raporlarının üretilmesi de IRENA’nın diğer amaçları olmuştur (Anonymous 2016d).
2003 OTP reformu OTP’ye çevresel bağlantıların entegrasyonunda bir adım öteye taşımıştır. Reform ile hem OTP’nin birinci ayağı piyasa ve gelir politikasında hem de ikinci ayağı olan kırsal kalkınma da çevresel kaynakların korunması güçlendirilmiştir (Anonymous 2003, Anonymous 2006). Tarımsal çevre ölçütleri için referans seviyesini belirleyen yasal zorunluluklar 2005 yılında yayınlanan düzenlemede belirtilmiştir (Anonymous 2005a, Anonymous 2016e). Bu referans seviyesine bağlı olarak kirleten öder prensibi uygulamaya başlanmıştır (Anonymous 2016e). AB Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisinin çevresel bileşenini karşılayan 6. Çevre Eylem Planı’nda çevre üzerindeki baskının azaltılmasını sağlamak amacıyla kirleten öder prensibinin uygulanacağı belirtilmiştir (Anonymous 2002b). Yine 2005 yılında yayınlanan bu düzenlemede doğal kaynakların korunması için çevresel düzenlemeler, kapsamında alan yönetiminde biyolojik çeşitliliğin korunması kapsamında NATURA 2000 alanları yönetiminde toprak ve su kaynaklarının korunması ve iklim değişikliğinin azaltılmasını içermektedir. Yine aynı düzenlemede doğal handikapları olan dağlık bölgelerin ve diğer dezavantajlı bölgelerin destekleneceği belirtilmiştir (Anonymous 2005a). Kırsal Kalkınma desteklerinde NATURA 2000 alanlarına özel desteklemelerin getirilmesi OTP’nin çevresel faktörleri her yönüyle kapsayıcı bir strateji geliştirdiği görülmektedir.
Natura 2000 alanları, AB üye ülkelerinin sahip oldukları kara ve deniz alanlarında yaşayan ve Avrupa için önemli olan tür ve habitatların korunması için yasal olarak koruma altına alınan alanlardır ( Anonymous 2016f ). NATURA 2000 Korunan
27
Alanlar Ekolojik Ağı, Kuş Direktifi (Anonymous 1979, Anonymous 2009a) ve Habitat Direktifi (Anonymous 1992b) kapsamında oluşturulan korunan alanlar ağıdır.
2007- 2013 döneminde OTP kapsamında çevresel faktörlerin dikkate alınarak ulusal strateji planlarının revize edilmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır (Anonymous 2009b) 2007-2013 döneminde tarımsal çevre ölçütleri için Birlik içinde 20 milyar Avro harcanmıştır (Anonymous 2016e).
2013 sonrası OTP’de çevresel bağlantıların OTP’ye entegrasyonunda çevresel bozunum risklerinin sona erdirilmesi ve tarımsal ekosistemlerin sürdürülebilirliğinin geliştirilmesi hedeflenmiştir (Anonymous 2016g).
AB üyesi ülkelerin tarımsal çevre durumu 28 gösterge ile izlenmektedir. Bunlar çizelge 2.3’de verilmiştir.
Çizelge 2.3 AB tarımsal çevre göstergeleri (Anonymous 2016h)
Tepkiler
Devlet politikası 1 Tarımsal çevre taahhütleri
2 Natura 2000 kapsamında kalan tarım alanları Teknoloji ve
kabiliyetler 3 Çiftçi eğitim düzeyi ve çevresel işletme danışman hizmetlerinin kullanımı Piyasa işaretleri ve
davranışlar 4 Organik tarım yapılan alanlar Girdi kullanımı
5 Mineral gübre tüketimi
6 Pestisit tüketimi
7 Sulama
8 Enerji kullanımı
Alan kullanımı
9 Alan kullanım değişikliği
10.1 Ürün deseni
10.2 Hayvan çeşidi
Çiftlik Yönetimi
11.1 Toprak örtüsü
11.2 Toprak İşleme pratikleri 11.3 Hayvansal gübre depolama
Trendler 12 İntansif,ekstansif
13 Uzmanlaşma
14 Arazinin terkedilme riski
28
Çizelge 2.3 AB tarımsal çevre göstergeleri (Anonymous 2016h) (devam)
Baskılar ve Faydalar
Kirlilik
15 Net nitrojen dengesi 16 Fosfor kirlilik riski 17 Pestisit riski
18 Amonyak emisyonu 19 Seragazı emisyonu Kaynak Bozulumu
20 Su ayırma 21 Toprak erozyonu 22 Genetik çeşitlilik
Faydalar 23 Doğa değeri yüksek çiftlik alanları 24 Yenilenebilir enerji üretimi
Durum,etki
Biyolojik çeşitlilik ve
habitatlar 25 Çiftlik arazindeki kuşların popülasyon trendleri Doğal Kaynaklar
26 Toprak kalitesi
27.1 Su kalitesi – Nitrat kirliliği 27.2 Su kalitesi – Pestisit kirliliği Peyzaj 28 Peyzaj- durum ve çeşitlilik
Şekil 2.4 AB bölgesinde pestisit kirliliği izlemesi (Anonymous 2016,ı1)
1 Harita legendi yabancı kaynaktan alınmıştır. Bu nedenle legendin Türkçesi burada belirtilmiştir. Limit of quantification= limit miktar, quality standar= kalite standardı, quality standard= kalite standardı
29
AB bölgesinde tarımsal çevre göstergeleri izlemesi kapsamında yeraltı sularında pestisit ölçümleri örneği şekil 2.4’de verilmiştir. Yeşil alanlar limitin üstünde, sarı alanlar limitin altında ve kalite standartlarının altında ve kırmızı alanlar kalite standartlarının üzerindeki alanları göstermektedir.
Küresel düzeyde sürdürülebilir kalkınma çalışmalarının bir sonucu olarak OECD ülkelerinde sektörel bazda sürdürülebilirliğin tespit edilmesine yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Sürdürülebilir tarım kapsamında tarımsal çevre göstergeleri OECD ülkelerince izlenmektedir (Anonymous 2016i). 1990’dan günümüze tarımın çevre performansı başlıklı OECD raporunda ülkesel düzeyde tarımsal çevre ile ilgili var olan durum ve gelecek durum projeksiyonları verilmiştir. (Anonymous 2008a). 2010 yılında gerçekleştirilen OECD tarımsal çevre göstergeleri çalıştay sonuç bildirgesinde ülkelerin aynı yöntemlerle göstergeleri oluşturması gerektiği, verilerin uygunluk kriterlerinin takip edilmesinin önemi gibi küresel ölçekte tarımsal çevre göstergelerinin daha doğru bir şekilde izlenmesini sağlayacak bir yol haritası oluşturulmuştur (Anonymous 2010).
OECD veri tabanı olan OECD.stat’da tarımsal çevre göstergeleri ülkeler bazında paylaşılmaktadır (Anonymous 2016j). Küresel düzeyde bir diğer tarımsal çevre göstergeleri veri tabanı FAOSTAT veritabanıdır (Anonymous 2016k).