• Sonuç bulunamadı

3. MATERYAL ve YÖNTEM

3.2 Çalışma Yöntemi

3.2.4 Verilerin analizi ve değerlendirilmesinde izlenen yöntem

Analiz ve değerlendirmede, işletmelerin aynı bazda karşılaştırılmasının sağlanabilmesi için işletmeler kira ve borçtan arındırılmış bağımsız bir üretim birimi olarak ele alınmıştır (Aras 1956).

İşletmelerde gayrisafi üretim değeri, tarımsal faaliyet sonucunda elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarlarının, çiftçi eline geçen ürün fiyatları ile çarpılması ile bulunan değere, bitki ve hayvan sermayesindeki prodüktif değer artışlarının ilave edilmesi ile saptanmıştır (Açıl ve Demirci 1984). Ayrıca işletmede üretilip işletmede kullanılan saman ve gübre gibi yan ürünler çift sayım yapılmaması açısından GSÜD içerisinde yer almamıştır (Erkuş ve Demirci 1985).

Prodüktif demirbaş kıymet artışı (PDKA), hayvan hareketlerine neden olan doğum, ölüm, çağ değiştirme, hayvan alımı, satımı, tüketimi gibi faktörler dikkate alınarak hesaplanmıştır. Bu amaçla aşağıdaki formülden yararlanılmıştır. PDKA = (Sene sonu sürü kıymeti + satılan hayvanların değeri + kesilen hayvanların değeri ) - ( Sene başı sürü kıymeti + satın alınan hayvan değeri) (Kıral vd. 1999).

Hayvansal üretimde prodüktif demirbaş artışının hesaplanmasında, yıl içerisindeki fiyat yükselmelerinden ileri gelen artışları elemine edebilmek amacıyla yılbaşı ve yılsonu hayvan varlığı yılsonu fiyatları ile değerlendirilmiştir (Demirci 1978). Ürün fiyatları olarak çiftçi eline geçen fiyatlar alınmıştır.

İşletmelerin toplam gayrisafi üretim değerinden, toplam değişen işletme masrafları düşülerek toplam brüt kar bulunmuştur (Erkuş 1979).

Bitkisel üretimde değişen masraflardan yakıt masraflarının hesaplanmasında çiftçi beyanları alınmıştır. Makinelere ait tamir-bakım masrafları, traktör ve diğer ekipmanın satın alma fiyatları, amortisman süreleri ve yıl içerisindeki kullanılma süreleri dikkate alınarak hesaplanmıştır (Dinçer 1976).

70

Gayrisafi hasıla ise, gayri safi üretim değerine işletme dışı tarımsal gelir ve ikamet edilen konutların kira karşılıklarının ilave edilmesi ile bulunmuştur.

İşletme dışı tarımsal gelirin hesaplanmasında, işletme sahibinin beyanı esas alınmıştır.

İşletme dışı tarımsal gelir; işletmeye ait alet ve makine ile aile işgücünün, işletme dışındaki tarımsal işlerde çalışmaları karşılığında elde ettikleri gelirden oluşmaktadır.

Konut kira bedelinin hesaplanmasında, kerpiç ve benzerlerinde bina değerinin %10’u, betonarme, taş ve tuğla olanlarda ise bina değerinin %5’i alınmıştır (Kıral 1996).

İncelenen işletmelerin tarımsal faaliyetleri için yaptıkları toplam işletme masrafları değişen ve sabit işletme masrafları olarak ayrı ayrı hesaplanmıştır.

Binaların tamir ve bakım masrafı olarak, bina kıymetinin %1,5’i hesaplanmıştır (Erkuş 1979). Döner sermaye faizi, değişen bir masraf olup üretim faaliyetine yatırılan sermayenin fırsat maliyetini temsil etmektedir. Bu amaçla incelenen üretim dönemi için T.C. Merkez Bankası’nın ortalama bir yıllık kredi faiz oranının yarısı (%5), üretim masraflarının üretim dönemlerine yayılmış olduğu ve tarımsal üretimde sermayenin bağlı kaldığı süre dikkate alınarak kullanılmıştır (Güneş ve Arıkan 1988).

Çizelge 3.1 Değişen işletme masrafları

Bitkisel Üretim Hayvansal Üretim

-Tohum

-Satın alınan gübre -Tarımsal mücadele ilacı

-Akaryakıt ve tamir-bakım gibi değişen makine masrafları

-Geçici işçi ücretleri -Makine kirası -Su ücreti -Ürün sigortası -Pazarlama masrafı -Döner sermaye faizi

-Sürü yenileme masrafı

-İşletmeden kullanılan kesif yem ve satın alınan kaba yem giderleri -İlaç masrafı

-Veteriner masrafı -Aşım ücreti -Hayvan sigortası

-Daimi olmayan çoban ücreti -Kırkım, tuz gideri

-Pazarlama masrafı -Döner sermaye faizi

71

Sabit işletme masraflarını, bina ve makine amortismanları, kira ve ortakçılık payları, daimi işçi ücreti, borç faizleri, vergi aidat gibi masraflar oluşturmaktadır (Erkuş ve Demirci 1985).

Bina amortismanlarının hesaplanmasında, beton ve taş binalar için % 2. kerpiç binalar için % 4 olarak alınan oranlar ile bina kıymetlerinin yarısı çarpılmaktadır (Erkuş ve Demirci 1985).

Toplam brüt kâra ikametgah kirası ve işletme dışı tarımsal gelirin eklenmesi ile bulunan değerden aile işgücü ücret karşılığı hariç diğer sabit masrafların çıkarılması ile bulunan tarımsal gelir elde edilmiştir.

İşletmelerdeki mevcut nüfus; yaş, cinsiyet ve eğitim durumları itibariyle incelenmiştir.

Aile işgücü varlığı, erkek işgücü birimi (EİB) cinsinden hesaplanmıştır (Erkuş vd.

1995).

Çizelge 3.2 Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan katsayılar (Erkuş vd. 1995)

Yaş Grupları Katsayılar

Kadın Erkek

0-6 - -

7-14 0,50 0,50

15-49 0,75 1,00

50- + 0,50 0,75

İşletme sahibi ve ailesinin işgücü ücret karşılığı, bunların işletmede çalıştıkları süre ile yörede aynı işi yapan yabancı işçiye ödenen ortalama ücretin çarpılması sonucu bulunmuştur. (Açıl 1977).

İşletmelerdeki mevcut irat hayvanları ise büyükbaş hayvan birimine (BBHB) çevrilmiştir (Erkuş vd. 1995). İşletmelerde iş hayvanlarına rastlanılmamıştır.

72

Aerni (2009) Tarımsal sürdürülebilirliğin öncü akademik savunucuları 1970lere kadar gitmektedir (Vecchione 2010). Ancak tarımsal sürdürülebilirliğin farklı göstergelerin bir indeks altında toplanarak değerlendirilmesi yöntemi ululararası örgütlerce tanıtılmıştır;

Dünya Bankası (WB), Birleşmiş Milletler (BM), OECD. Hansen (1996), Polinori (1998) ve Aerni (2009)’da bu konu ile ilgili detaylı bulunabilir (Vecchione 2010).

Tarımsal sürdürülebilirliğin ölçülmesinde basit indeks yöntemi uygulanmıştır. İki ya da daha fazla göstergenin bir indeks altında toplanması işleminde 4 aşamada gerçekleştirilmiştir; değişkenlerin belirlenmesi, verilerin dönüştürülmesi, indeksin ağırlıklandırılması ve indeksin değerlendirilmesi (Anonymous 2002c, Ceyhan 2010).

Verilerin dönüştürülmesinde normalizsayon, transformasyon ve politika hedefine uzaklık analizi yöntemleri kullanılmaktadır (Ceyhan 2010). Çalışma alanından elde edilen her bir gösterge değeri 0 ile 1 arasında bir değere dönüştürülmüştür. Skor 1 sürdürülebilirliğin tatmin edici düzeyi, 0 ise sürdürülebilir olmayan düzeyi ifade eder. 2 dönüşüm eşitliği kullanılmıştır.

1. eşitlik; yüksek değerin sürdürülebilir olduğu durumda,

2. eşitlik; yüksek değerin sürdürülemez oluğu durumda kullanılmıştır.

Eşitlik 1= En yüksek değer−X

En yüksek değer−En düşük değer Eşitlik 2 = X−En yüksek değer 𝐸𝑛 𝑑üşü𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟−𝐸𝑛 𝑦ü𝑘𝑠𝑒𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟

X= Gösterge olarak kullanılan değişkene ait değeri ifade etmektedir (Barrera Roldan ve Saldivar Valdes 2002, Ceyhan 2010, Demiryürek vd. 2013).

İndeks değerlendirilmesinde en yüksek ve en düşük değerler kuramsal en yüksek ve en düşük değerlerden ziyade varolan gerçek durumdan tanımlanmıştır. En yüksek ve en düşük değerler her bir gösterge için belirlenerek ve en yüksek değerin mi yoksa en düşük değerin mi sürdürülebilir olduğu duruma bağlı olarak eşitlik 1 ya da eşitlik 2 kullanılmıştır (Barrera Roldan ve Saldivar Valdes 2002, Ceyhan 2010, Demiryürek vd.

2013).

73

İndeksi oluşturan göstergelerin ağırlıklandırılması indeksin çeşitli parçalarının önemine göre değerlerin tayin edilmesini içerir (Ceyhan 2010). Bütünsel bir değerlendirme içinde özetlenirken ağırlıklandırılmış toplam sıralama yöntemi kullanılmıştır (Anonymous 2002,c, Barrera Roldan ve Saldivar Valdes 2002, Zhou vd. 2005, Ceyhan 2010). Çalışma içerisinde ele alınacak olan sosyal, çevresel ve ekonomik boyutlar eşit öneme sahiptir (Anonymous 2002,c, Ceyhan 2010). Toplam indeks değeri 100 olacak şekilde her bir gösterge eşit olarak ağırlıklandırılmıştır.

Sarıkum Gölü Havzası tarımsal sürdürülebilirlik indeksi sosyal, ekonomik ve çevresel boyutlardan oluşturulmuştur (Gameda vd. 1997, Petrosyan 2010, Vechione 2010, Moore vd. 2014, Ryan vd. 2014 ). İndeks içerisinde toplam 21 gösterge kullanılmıştır.

Her bir boyut altında 7 gösterge kullanılmıştır. Ancak her boyut altında eşit sayıda gösterge olması gibi bir gereklilik bulunmamaktadır. Vechhione (2010) ekonomik boyut altında 6 gösterge, sosyal boyut altında 5 gösterge ve çevresel boyut altında 7 gösterge ile indeks oluşturmuştur. Ryan vd. (2014) ise ekonomik boyut altında 6, çevresel boyut altında 4 ve sosyal boyut altında 5 gösterge kullanmışlardır. Göstergeler 0-1 aralığına dönüştürülürken alan bazlı ortalamalar ile alandaki sürdürülebilirliğe en yakın olan en büyük ya da en küçük değerler kapsamında hesaplamalar yapılmıştır. Havzada belirlenen göstergeler kapsamında kabul edilmiş sürdürülebilir referans değer aralığı bulunmamaktadır. Bu nedenle herhangi bir referans sürdürülebilirlik aralık değeri kullanılmamıştır. Tarımsal sürdürülebilirliğin tespitinde indeks boyut ve göstergelerinden indeks geliştirme yöntemlerine göre farklı yaklaşımlar ortaya konmuştur (Rigby vd. 2001, Sulser vd. 2001, Ceyhan 2010, Petrosyan 2010, Vecchione 2010).

Tez çalışmasında göstergeleri belirlemeden önce havza içerisinde yer alan yedi köyde grup toplantıları yapılmıştır. Bu toplantılardan elde edilen veriler ışığında göstergeler belirlenmiştir. Waney vd. (2014) belirttiği gibi bu çalışmada kullanılan göstergeler alana özgü geliştirilmiş göstergelerdir ve başka bir alanda uygulanması doğru olmayabilir.

74

Ekonomik Boyut (Gameda vd. 1997, Anonymous 2002,c, Ceyhan 2010, Petrosyan 2010, Vecchione 2010, Demiryürek vd. 2013, Ryan vd. 2014)

1. Tarımsal gelir yeterlilik düzeyi (%) : İşletme başına düşen ortalama tarımsal gelirin aynı dönem üretim yılı için kabul edilen yoksulluk sınırına göre durumunu ifade etmektedir.

2. Arazi verimliliği: Dekar başına düşen tarımsal gelir ortalamasının üzerinde tarımsal gelire sahip işletme oranıdır (Ryan vd. 2014).

3. İşletme parça indeksi: Parça sayısının az olmasının tarımsal sürdürülebilirliği ekonomik açıdan pozitif yönde etkilemesi nedeniyle

1 − [𝜒 − 𝐸𝑛 𝑦ü𝑘𝑠𝑒𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟] [𝐸𝑛 𝑑üşü𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟 − 𝐸𝑛 𝑦ü𝑘𝑠𝑒𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟]⁄

formülü kullanılarak hesaplanmıştır (Ceyhan 2010).

4. Tarımda çeşitlilik indeksi: Ürün çeşitliliğinin fazla olması tarımsal sürdürülebilirliği pozitif yönde etkilediği için tarımsal ürün çeşitlilik indeksinin hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılmıştır (Ceyhan 2010). Havzada en fazla bitkisel ürün çeşitliliğine sahip işletmenin bitkisel ürün sayısı kapsamında aşağıda belirtilen formül kullanılmıştır.

1 − [𝐸𝑛 𝑦ü𝑘𝑠𝑒𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟 − 𝑥] [𝐸𝑛 𝑦ü𝑘𝑠𝑒𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟 − 𝐸𝑛 𝑑üşü𝑘 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟]⁄

5. Mekanizasyon İndeksi: İşletmelerin teknolojik seviyelerini ölçmeyi sağlar.

Mekanizasyon düzeyi yüksek olan firmalarla toplam işletmeler arasındaki oranla ölçülür (Vecchione 2010). Traktör ile birlikte ekim ve sürüm aletleri olan işletmelerin tüm işletmelere oranını ifade etmektedir.

6. Kuru koşullarda yeter gelirli işletme büyüklüğüne sahip işletme oranı (%) : 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ( Ek: 30/4/2014-6537/5 md.) (1) sayılı liste Türkiye il,ilçe bazında yeter gelirli tarımsal arazi büyüklükleri ne sahip işletmelerin oranını ifade etmektedir.

75

Sosyal Boyut (Gameda vd. 1997, Anonymous 2002,c, Ceyhan 2010, Petrosyan 2010, Vecchione 2010, Demiryürek vd. 2013, Moore vd. 2014, Ryan vd. 2014 )

1. Yaş indeksi: 59 yaş ve altı yaştaki işletme sahiplerinin tüm işletme sahiplerine oranıdır (%). Bu özellik sektörün gençliğini ve zamanla belirli profesyonel kabiliyet kazanma şansını ölçer (Vecchione 2010, Ryan vd. 2014).

2. Cinsiyet dağılımı: İşgücü fırsat eşitliğini ölçer (Vecchione 2010). Aile işletmeciliği şeklinde tarımın yapıldığı çalışma alanında her bir işletmede yer alan kadın sayısının anket kapsamında ki toplam hane halkına oranıdır.

3. Yerleşik nüfus: Belirli bir coğrafi alanda oturanların sayısıdır (kişi/ha) (Vecchione 2010).

4. Örgütlenme düzeyi: Tarımsal işletmelerin örgütlenme düzeylerinin artması sosyal ve ekonomik boyutlarda tarımsal sürdürülebilirliği pozitif yönde etkilemektedir. Herhangi bir derneğe, kooperatife, birliğe ya da meslek odasına üye olan işletmelerin tüm işletmeye oranıdır.

5. Tarımsal kuruluşlarla ilişki düzeyi (%) : Tarımsal kuruluşlarla temas halinde olan işletmelerin tüm işletme sayısına oranıdır.

6. Tarımsal faaliyetler ile uğraşmaktan memnun olma düzeyi (%):Tarımsal faaliyetler ile uğraşmaktan memnun olan işletmelerin tüm işletme sayısına oranıdır.

7. Tarımsal yenilikleri takip etme düzeyi (%) : Tarımsal yenilikleri takip eden işletmelerin tüm işletmelere oranıdır.

Çevresel Boyut (Gameda 1997, Anonymous 2002,c, Ceyhan 2010, Vecchione 2010, Demiryürek vd. 2013, Moore vd. 2014, Ryan vd. 2014, )

1. Arazisinde erozyon sorunu bulunan işletme oranı (%): Erozyon sorunu yaşayan işletmelerin tüm işletmeye oranı şeklinde yapılmıştır (Barrera Roldan ve Saldivar Valdes 2002, ).

2. Pestisit kullanma oranı: Pestisit kullanan işletmelerin toplam işletme sayısına oranıdır.

76

3. Kimyasal gübre kullanım oranı (%) : Kimyasal gübre kullanan işletmelerin toplam işletme sayısına oranıdır.

4. Toprak tahlili yaptırma düzeyi (%): Toprak tahlili yaptırılan tarım işletmelerinin oranı.

5. Korunan alanların toplam havza alanı içindeki oranı (%) : Araştırma alanında korunan alanların toplam alan içindeki oranıdır (Barrera-Roldan ve Saldivar-Valdes 2002).

6. Sarıkum Gölünün korunan alan olmasından memnun olma düzeyi (%):Çalışma havzasındaki Sarıkum Gölü Tabiat Parkı’nın olmasından memnun olan işletmelerin tüm işletme sayısına oranıdır (%).

7. Yaban hayvanı zararına uğrayan işletme oranı (%): Toplam işletme içerisinde yaban hayvanı zararına uğrayan işletme oranıdır.

İndeks toplamı 100 olarak kabul edilmiştir. İndeks ekonomik, sosyal ve çevresel boyut olmak üzere 3 ayrı boyuta bölünmüştür. Her bir boyut eşit öneme sahiptir. Bu nedenle her bir boyut değeri 33.33 olarak ele alınmıştır. Ekonomik boyut altında 7 gösterge, sosyal boyut altında 7 gösterge ve çevresel boyut altında 7 gösterge olmak üzere toplam 21 gösterge kapsamında indeks oluşturulmuştur. Bu nedenle, her bir boyutun değeri 33.33 sahip olduğu gösterge sayısına bölünerek her bir göstergenin ağırlık değeri tespit edilmiştir (Çizelge 3.3).

Çizelge 3.3 Göstergelerin ağırlıklandırılması

Ekonomik Gösterge 4.76

Sosyal Boyut 4.76

Çevresel Boyut 4.76

Her bir boyutta belirlenen indeks değeri belirlenen ağırlıklandırma değerleri çarpılarak her boyut ayrı hesaplanmıştır.

Son aşamada ise her bir boyut kendi içinde toplanarak ekonomik, sosyal ve çevresel sürdürülebilirlik seviyeleri belirlenmiştir. Gujit (1996) iyi göstergelerin diğer özellikleri