Doğaya referans veren ya da böyl e bir i ddi ası ol an ür ünl eri n değerl endiril mesi, ür ünl e doğa arası ndaki benzerli k ve fark ilişkileri ni n i ncel enmesi ni zor unl u kıl makt adır. Ür ünün hangi nit eli kl eri, f onksiyonl arı ve yöneli mleriyl e doğaya yakl aştı ğı na ve bel ki daha da öne mlisi ne kadar yakl aştı ğı na dair t ut arlı bir değerl endir me modeli ni n ol uşt urul abil mesi i çi n önceli kl e doğayı bir siste m ol arak el e al mak ve bu sist e mi n i şl eyişi, düzenl eyi ci ve bi çi mlendirici prensi pl eri ve bil eşenl eri ni n arası ndaki ilişkiler üzeri ne kapsaml ı bir açı kl a ma model i öner me k gerekir. Si st e mi t anı mak ve t anıt mak ve ür ünl eri bu t anı mlar üzeri nden değerl endir mek pr obl e me yöneli k sağl a m, t ut arlı bir dur uşun ve t avrı n gelişi mi ni ol anaklı kılacaktır.
Kar maşı k ve yaşayan bi r siste mi çöz meye ve sist e me ait bil gi yi anl a ml andır maya yöneli k t avrı n büt ünsel ol ması gerekir. Het eroj en, yaratıcı ve di nami k ort aya çı kışlarla devi ngen, aynı za manda kendi ni yönet me kapasitesi yl e de düzenli ve özer k(aut ono mous) bir siste mi anl ayabil mek ve açı kl ayabil mek i çi n ‘ bili nmezli k, belirsizli k, kararsı zlı k, değişi m, sürekli hareket ve dönüşü m’ gi bi t e mal ar açı kl a ma modeli ni zayıflat an değil, kapsa mlı ve ot uraklı hal e getiren, sist e me ait t e mel özelli kl er ol arak gör ül meli ve kabul edil meli dir. Böyl e bir açı kl a ma modeli t avır ol arak ‘i ndirge mecili kt en’ ve ‘ mekani kçili kt en’ uzak dur mak de mektir. İ ndirge meci ve mekani k gör üş sist e mi n, bil eşenl eri ne ve bil eşenl eri ni n davranışl arı na i ndirgenerek açı kl anabileceği ni savunur. Bu anl ayı şa gör e düzen doğrusal sebep-sonuç ilişkileri üzeri ne kur ul ur ve ol ayl arı n ‘ basit’ ve ‘ gör ünür’ sebepleri var dır. Düzene dair büt ün bil gi ise bu li neer ilişkileri n mercek altı na alı nması ve bi leşenl eri n tek t ek ayrıştırıl arak i ncelen mesi sonucu el de edilebilir.
Ber gson ‘sezgisel cili k’ kavra mı nı ort aya attı ğı nda bili min bu i ndirge meci t avrı nı el eştir miştir. Ona göre bir şeyi bağl a mı ndan, yaşa m döngüsünden, ait ol duğu büt ünden koparı p i ncel eme k o şeye ait bil gi yi açı ğa çı kara mayacaktır. Çünkü ‘şey’ siste mi n, büt ünün i çi nde iç ve dı ş fakt örleri n et kisi yl e devi nen, sürekli değişen, o an içi n mevcut veya gör ünür ol masa dahi za man i çi nde t eti kl enebil ecek ol asılı kl arı, yöneli mleri, eğili mleri içeren ‘ bit me mi ş’ bir oluĢ u mdur. Burada za mana, sürece bağlı bir gerçekli k ifadesi var dır. Sanf or d Kwi nt er(1992) za manı n, f orml arı n ve for mları n nit eli kl eri ni n ort aya çı kışı na yön veren, bi çi mlendirici, yaratıcı bir il ke ol arak gör ül mesi gerektiği ni savunur. Za manı n siste mi deği ştiren ve şekill endiren
yaratıcı il ke ol arak t anıml an ması ise bil eşenl erin ol uşum süreçl eri nden ayrıştırılı p i ncel enmesi sonucu el de edilecek bil gi ni n ‘eksi k’ kal acağı anl a mı na gelir.
Bur ada ort aya konul acak ‘ doğayı açı kl a ma modeli’ aslı nda doğa üzeri ne yapılan bir
oku madı r. Bu oku ma, si st e mi n i çi ndeki süreçl eri, ort aya çı kışl arı ve bunl arı
yönet en, t eti kl eyen ve yönl endiren prensi pl eri esas alır; maddel erin gör ünen nit eli kl eri nden daha çok ol uşuml arı yl a il gilenir, sist e m i çi ndeki ‘ ol ayl ara’ ve di na mi kl eri ne bakar, fakt örl eri n nokt asal değil çok yönl ü ve dağılı mlı et kil eri ol duğunu savunur, kar maşı k matrisi i çersi ndeki ‘seçil miş’ koor dinatl ar ve soyutl anmış ‘ özel’ konuml ar üzeri nden değil, her bir konu mun, dur umun ve şeyi n birbirleri yl e ol an et kileşi mleri, ilişkil eri üzeri nden değerl endirir ve kar maşı klı ğı yönet en ve dai mi kılan ‘düzenl e mel eri’ konu alır.
Çalış mada sunul an doğaya ait açı kl a ma modeli birtakı m alt başlı kl ara bölün müşt ür. Bu başlı kl ar doğanı n i şleyişi ni ve yaşa m f or mları nı yönet en prensi pl er, doğanı n içi ndeki konseptl er, ‘temal ar’ ol arak t anıtılacaktır. Amaç doğaya ait an yet ki n açı kl a ma modeli ni ort aya koy mak değil dir. Doğa il e ür ünl er arası ndaki anal oji k ilişkiler değerl endirilirken siste m üzeri ne yapılan böyl e bir oku ma araç ol arak kull anılacaktır. Yapay ol anı n ‘ direkt’ ol arak doğadaki karĢılı ğı na bakı p anal ojisi ni açı kl a mak yeri ne her hangi bir ür ünün ol uşum ve yaşa m süreçl eri ni ‘t e mal ar’ üzeri nden değerl endir mek ‘ yapay doğa’ ür ün kat al oğunu he m ni celi k, he m de nit eli k bakı mı ndan geni şl et ecektir. Bu t e mal ar doğayı il ha m veri ci bir üst model ol arak tanı mlayan bir ‘tasarı m ajandası’ da ol uşt uracaktır.
Doğanı n i çi ndeki yöneli mleri, eğili mleri ve düzenl e mel eri ‘açı kl ayı cı’ t e mal ara referans veren, bu t e maları t asarı m s ür eci ne, kur guya dahil eden ür ünl er ‘si st e m anal ojileri’ kapsa mı na alı nacaktır. El bette ki tasarı mcı nı n kendi söyl emi nde bu te mal ar yer al mayabilir. Bu yi ne, proj el er üzeri nden yapıl an bir oku madır.
İki nci gr up ‘ basit anal ojiler’ gr ubudur. Si st e mi i şl et en, bi çi mlendirici ‘ omur gasal’ il kel eri ür ünün yaratı m ve yaşa m s ür eçl eri nde t asarı m gi r di si-konsepti ol arak kull an mayan, ancak morfol oji k veya enf or mati k düzeyde doğaya yakl aşan ür ünl er bu gr ubu ol uşt ur makt adır. Bu gr upt aki ür ünler doğanı n gör ünen ni teli kl eri ne, doğadaki f or mlara benzeyi şl eri ya da doğadaki me kani z mal arı veriler(data) hali nde sayısallaştırarak ‘di yagraml ara’ dönüşt ür mel eri ile değerl endirilecekl erdir.
Ancak şu unut ul ma malı dır ki ür ünl erle doğa arası ndaki anal ojik bağl arı değerl endir mek i çi n t ez kapsa mı nda ol uşt urul an bu strükt ür konu ol arak salt doğayı içer me mekt edir. Strükt ür önceli kl e kar maşı k ve yaşayan bir sist e mi n, yüksek bir or gani zasyonun nasıl işledi ği ni sor gul a makt adır. Doğa daha önce ort aya konul muş ol an ‘ kar maşı k ve yaşayan sist e m’, ‘ yüksek or gani zasyonl u düzen’ t anı mları çerçevesi nde sunul muş ve bu bağl a mda bir değerlendir me modeli üretil miştir.
Tabl o 3. 1, ‘ Yapay Doğa’ Ür ün Değerl endir me Modeli ANALOJİ LER
Sİ STE M ANALOJİ LERİ BASİ T ANALOJİ LER
Ka vr a msal t e mal ar Fi zi ksel t e mal ar 1. Morf ol oji k benzerli k
2. Enf or mati k faz
3. Al ı ntı Doğa (i mport ed nat ure)
1. Yu muşaklı k 2. Tut arlılı k 3. Sür dür ül ebilirli k 4. Fayda 5. Katılı m 1. For m ve Ol uşu m Bi rli kt eli ği 2. Ti pol oji 3. Çeşitlili k 4. Öl çek