112 Bu durumda
𝑇𝑒𝑘𝑛𝑖𝑘 𝐸𝑡𝑘𝑖𝑛𝑙𝑖𝑘 𝐷𝑒ğ𝑖ş𝑖𝑚𝑖 = 𝑦𝐴 2 𝑦𝐴 2′′
𝑦𝐴 1 𝑦
𝐴 1′′ (4.12)
𝑇𝑒𝑘𝑛𝑜𝑙𝑜𝑗𝑖𝑘 𝐷𝑒ğ𝑖ş𝑖𝑚 = 𝑦𝐴 2 𝑦𝐴 2′
𝑦𝐴 2 𝑦
𝐴 2′′ ×𝑦𝐴 1 𝑦𝐴 1′′
𝑦𝐴 1 𝑦 𝐴 1′′
1 2
(4.13)
olarak yazılır. Dikkat edilirse, yukarıdaki denklemde değerlendirmesi yapılan gözlemlerin dönemiyle, değerlendirmede kullanılan teknolojinin döneminin farklı olduğu görülecektir. Eşitlik (4.12)‟deki oran s ve t yılları arasındaki teknik etkinlikteki değişimi ölçmektedir. Etkinlikteki değişim t dönemindeki teknik etkinliğin s dönemindeki teknik etkinliğe oranı şeklindedir. Burada teknik etkinlikteki değişim ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında iki dönem arasında her bir gözlem için en iyi üretim sınırını (catch-up effect) yakalayabilme derecesini ifade etmektedir. Öte yandan teknik etkinlikteki değişimle teknolojik değişimin çarpımı ise toplam faktör verimliliğindeki değişimi vermektedir (Avcı ve Kaya, 2008).
113 Elektrik dağıtım şirketlerinin etkinliği konusunda VZA ile yapılan ilk çalışma Weyman-Jones (1991) tarafından gerçekleştirilen ve İngiltere‟deki elektrik dağıtım sektörünün performansını ölçen çalışmadır. Bu çalışmadan sonra, literatürde bu konuda yapılan uygulamaların sayısı gittikçe artmış ve ölçekleri tek ülkeden uluslararası düzeye genişlemiştir. Yapılan çalışmalara örnek olarak; Hjalmarsson ve Veiderpass (1992), Forsund ve Kittelsen (1998), Lo, Chien ve Lin (2003), Jamasb ve Pollitt (2003) ve Edvardsen ve Forsund (2003) verilebilir (Ulucan ve Atıcı, 2010).
Elektrik dağıtım sektöründe VZA kullanılarak yapılan göreli performans ölçüm çalışmalarının bazıları Tablo 4-1‟de yer almaktadır. Tablo 4-1‟de çalışmanın kim tarafından yapıldığı, çalışmanın uygulama alanı ve karar birimi sayısı ile çalışmada elde edilen temel sonuçlar yer almaktadır.
Tablo 4-1: Literatürde Elektrik Dağıtım Şirketlerinin Performans Ölçüm Çalışmaları
ÇALIġMA UYGULAMA
ALANI TEMEL SONUÇLAR Weyman-Jones
(1991)
Büyük Britanya - 5 şirket etkin, firmalar arasında büyük skor farklılıkları var.
12 şirket
Miliotis (1992)
Yunanistan - Verimsiz firmalarda aşırı işgücü kullanımı var.
45 şirket - Parametrik skorlarla non-parametrik skorlar arasında tutarsızlık var.
Hougaard (1994)
Danimarka - Verimlilik artırma potansiyeli yüksek.
82 şirket
- Etkinlik skorları model seçimine göre değişmekle birlikte şirketlerin sıralaması model seçiminden etkilenmiyor.
Førsund ve Kittelsen (1998)
Norveç - Teknolojik kayma sonucunda her yıl ortalama
% 2 verimlilik artışı gözlenmiştir.
150 şirket
Giannakis ve diğ.
(2005)
Büyük Britanya - Maliyet etkinliğine sahip firmalar düşük hizmet kalitesine sahiptir.
14 şirket
- Sadece maliyet analizi yapılarak elde edilen etkinlik skorlarıyla, kalite faktörü dahil edilerek elde edilen sonuçlar arasında düşük bir korelasyon var.
Korhonen ve diğ.
(2003)
Finlandiya - Teknik etkinlik skorlarında hizmet kalitesi kontrolünden sonra bir artış gözlenmiştir.
102 şirket
Pahwa ve diğ. (2003) ABD- 50 şirket - 19 firma etkin bulunmuştur.
114
Ghaderi ve diğ.
(2006)
İran - Parametrik ve non-parametrik modellerden elde edilen sonuçlar hem sıralamada hem de etkinlik skorlarında oldukça farklı çıkmıştır.
38 şirket
Von Hirschhausen ve diğ. (2006)
Almanya - Doğu Alman şirketleri Batı Alman şirketlerine göre daha yüksek etkinlik sonuçlarına sahip.
307 şirket
- Düşük müşteri yoğunluğu etkinlik skorlarını etkiliyor.
- Ölçeğe göre getiri skorlar üzerinde az bir etkiye sahip, zira sadece çok küçük firmalar maliyet avantajına sahip çıkmıştır.
Hess ve diğ. (2007) Almanya - Doğu Alman şirketleri Batı Alman şirketlerine göre daha iyi performans göstermiştir.
304 şirket
Cullmann ve diğ.
(2008)
Polonya - Geçiş döneminde teknik etkinlik artmış fakat tahsis etkinliği artmamıştır.
32 şirket
- Küçük firmalar ortalamada büyüklere göre daha az etkin çıkmıştır, bunun sebebi büyük oranda ölçek etkinliğidir.
- Non-parametrik ve parametrik sonuçlar tutarlı.
Jamasb ve diğ. (2003) 6 Avrupa ülkesi - Kıyaslama yöntemi, model seçimi ve seçilen değişkenler sonuçlar üzerinde oldukça etkilidir.
63 şirket Edvartsen ve diğ.
(2003)
Kuzey Avrupa - Belirgin olarak herhangi bir ülke üstünlüğü göze çarpmamakla beraber en etkin firmalar Finlandiya‟dadır.
122 şirket
Estache ve diğ. (2004) Güney Amerika - Düzenleyici kurumların bilgi dezavantajı uluslararası koordinasyon ve kıyaslama teknikleri kullanılarak azaltılabilir.
84 şirket Hattori ve diğ. (2005) Büyük Britanya ve
Japonya – 21 şirket
- Etkinlik skorları ve verimlilik artışları UK'de Japonya‟ya göre daha yüksek çıkmıştır.
Cullmann ve diğ.
(2006)
Almanya ve Doğu Avrupa – 84 şirket
- Çek Cumhuriyeti şirketleri en yüksek etkinlik skorlarına sahiptir.
- Özelleştirme teknik etkinlik üzerinde pozitif bir etkiye sahiptir.
Türkiye‟de elektrik dağıtım sektöründe şirket performansını inceleyen pek çalışma bulunmamakla beraber elektrik dağıtım sektöründeki reform sürecinin muhtemel etkilerini Bağdadioğlu, Waddams Price, Weyman-Jones (1996) VZA yöntemini kullanmak suretiyle ele almışlardır. Bu çalışmada, kamuya ait elektrik dağıtım müesseseleri ile özel elektrik dağıtım şirketlerinin teknik etkinlikleri kıyaslanarak özelleştirmenin muhtemel etkileri ortaya konmaya çalışılmıştır. Sonuçlar özel mülkiyetteki dağıtım şirketlerinin nispeten daha üstün performansa sahip olduğuna
115 işaret etmekle birlikte, elektrik dağıtımını en az özel şirketler kadar iyi yapan kamuya ait dağıtım müesseselerinin de olduğunu göstermiştir.
Daha sonra Bağdadioğlu (2005), elektrik dağıtım sektöründeki özelleştirme sürecinin kamuya ait elektrik dağıtım müesseselerinin performansında yarattığı muhtemel etkileri 1991 ile 2003 yılları arasında incelemiştir. Sonuçlar özelleştirmeye hazırlık sürecinde kamuya ait dağıtım müesseselerinin performansının iyileşmediğini ve kamu kesimindeki performans düşüklüğünün genel olarak sürdüğünü göstermiştir.
Akabinde, Bağdadioğlu, Waddams Price ve Weyman-Jones (2007) tarafından Strateji Belgesinin (2004) yayınlanmasıyla birlikte 20 ayrı dağıtım bölgesi altında birleştirilen kamuya ait 80 dağıtım şirketinin performansı incelenmiştir. Sonuçlara göre söz konusu birleşmelerin genellikle isabetli bir şekilde yapıldığı ve birleşmelerin çoğunda performans artırma potansiyelinin olduğu gösterilmiştir.
Yine Bağdadioğlu (2009) tarafından elektrik dağıtım sektöründe hizmet kalitesine yönelik yapılan çalışmada 21 elektrik dağıtım şirketinin 13‟ünün hizmet kalitesinde iyi, 8‟inin ise kötü performans gösterdiği bulunmuştur.
Ayrıca Ulucan ve Atıcı (2010) tarafından Türkiye elektrik sanayisinde yer alan 20 dağıtım şirketi veri zarflama analizi ile değerlendirilmiştir. Uygulamada enerji kullanımı açısından etkin sınırda yer alan dağıtım şirketlerinin yanı sıra, etkin sınırda yer almayan şirketler için etkin sınıra gelmeleri için gereken hedef değerler iki farklı yaklaşımla (Standart Veri Zarflama Analizi ve Ölçüt Odaklı Veri Zarflama Analizi) belirlenmiştir. Çalışmada ayrıca dağıtım şirketlerinin etkinlik skorlarından hareketle şirketlerin yer aldığı bölgeler için bölge etkinlik skorları da elde edilmiştir.
Karadeniz, Ege ve Marmara etkin bölgeler olarak göze çarparken Güneydoğu
116 Anadolu Bölgesi özellikle sistem kayıpları değişkeninin etkisiyle en düşük etkinlik skoru olan bölge olarak bulunmuştur.
Veri zarflama analizinde modele katılan girdi ve çıktılar sonuçlar üzerinde önemli ölçüde etkili olduğu için literatürde yapılan çalışmalarda en çok kullanılan girdi ve çıktıların araştırılması önemli hale gelmiştir. Elektrik dağıtım şirketlerinin etkinliklerinin kıyaslandığı 20 çalışmada kullanılan girdi ve çıktılar Jamasb ve Pollitt (2001) tarafından sıralanmıştır. Aşağıdaki Tablo 4-2‟de bu girdi ve çıktıların en yaygın olarak kullanılanları gösterilmektedir.
Tablo 4-2: Elektrik Dağıtım Şirketlerinin Etkinlik Analizinde Yaygın Olarak Kullanılan Değişkenler
Girdiler Çıktılar
- Personel Sayısı - Hat Uzunluğu - Trafo Kapasitesi - İşletme Giderleri - Sermaye
- Enerji Kayıpları - Hizmet Alanı - Maksimum Talep
- Satılan Elektrik - Müşteri Sayısı - Hizmet Alanı - Maksimum Talep - Hat Uzunluğu - Trafo Sayısı
Yapılan çalışmalara bakıldığında analizlerde ele alınan girdi ve çıktıların birçoğunun ortak olduğu göze çarpmaktadır. Tablo 4-2 incelendiğinde hizmet alanı, hat uzunluğu ve maksimum talep gibi değişkenlerin bazı çalışmalarda girdi, bazılarında ise çıktı olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu değişkenlerden hizmet alanı ve maksimum talep daha ziyade çıktı olarak kullanılırken hat uzunluğu çoğunlukla girdi olarak analizlerde yer almıştır. Listelenen değişkenler arasında en çok kullanılan girdi olarak personel sayısı, hat uzunluğu, trafo kapasitesi, işletme giderleri ve sermaye ön plana çıkmaktadır. Analizlerde en sık kullanılan çıktılar ise satılan enerji miktarı, müşteri sayısı ve hizmet alanı olarak göze çarpmaktadır (Jamasb ve Pollitt, 2001).
117 Bu bölümde, öncelikle etkinlik ve verimlilik kavramları ele alınarak aralarındaki farklılıklar ortaya konmuştur. Akabinde, çalışmada kullanılan veri zarflama analizi yönteminin teorik temelleri incelenmiş ve elektrik dağıtım sektörüyle ilgili yapılan çalışmalar konusunda ampirik literatür taraması aktarılmıştır. Takip eden bölümde ise söz konusu yöntemin Türkiye elektrik dağıtım şirketlerine yönelik uygulaması yapılarak ve şirketlerin göreli etkinlik ve verimlilik düzeyleri analiz edilmiştir.
118 BEġĠNCĠ BÖLÜM
VERĠ ve MODEL TAHMĠNLERĠ
Bu bölümde, öncelikle modelde kullanılacak olan veri seti takdim edilmiştir.
Akabinde şirketlerin işgücü, sermaye ve işletme giderleri performansını ölçmek amacıyla kısmi verimlilik göstergeleri hesaplanmıştır. Ayrıca dağıtım şirketlerinin etkinliğini ölçmek için oluşturulan her bir modeldeki değişkenlerin seçiminin altında yatan gerekçeler de ele alınmıştır. Öte yandan, farklı model spesifikasyonlarının skorlar üzerindeki etkileri girdi-çıktı seçimi, değişken sayısı ve çevresel faktörlerin varlığı açısından incelenmiş ve optimum model bulunmaya çalışılmıştır. Buna ilave olarak, etkinlik skorlarına göre firmalar çeşitli açılardan kıyaslanmıştır. Akabinde, en düşük performansa sahip firmalar analiz edilerek şirketleri verimsizliğe iten ortak sebepler irdelenmiştir. Son olarak da, şirketlerin 2007-2009 dönemi toplam faktör verimlilikleri analiz edilmiştir.