(1720 – 1800)
1720-ci ild Vas hrind anadan olmudur. Türkmnl-rin yomut boyunun qoçaq tayfasndandr. Ömrü Yasda v Köh-n Ürgncd, Qafqazda v randa (trk, Gürgan v sfahanda) keçmidir. Atasnn ad Mmi, anasnn ad Dövltbik, sev-gilisinin (arvadnn) ad Mnlidir. Özünün sl adnn bdün-zr olduu söylnir. airin Seyidnbdün-zr, Dövltnbdün-zr, Mmmd-nzr v Annamnli adl dörd olu olmudur. ahbndnin ns-lindn olanlar hazrda Türkmnistann Daouz vilattinin Köhn Ürgnc v Taxta mahalnda yaayrlar. air 1800-cü il-d vfat etmi v Daouzda Aiq Aydnn kümbzi yannda dfn olunmudur.
ld olan mlumata gör, ahbnd yax thsil alm, Xivdki mhur irqazi mdrssind oxumu, dövrünün n bilg adamlarndan biri olmudur. eirlri, xüsusil mümma-lar onun rq dbiyyat, ilahiyyat, mifologiya, tarix, corafi-ya, astronomicorafi-ya, tbabt sahlrind drin bilik sahibi olduu-nu göstrir.
ahbndnin gerçk hyat badan-baa fsan dumanna bürünmüdür. Onun ad haqqnda da xüsusi rvayt var. Deyi-ln gör, n yaxn dostu savada sir düür v ahbnd onu axtarmaa çxr. Glib görür ki, dostu bir ahn lind sirdir.
Öz-özün bel deyir: «Dostumla mnim aramda heç bir frq yoxdur. slind, mn d ahn bir bndsi v siriym». Bun-dan sonra onun ad ahbnd olaraq söylnir.
Abdulla ahbnd Mmmdvli Kmin v Murad Talbi il (rvayt gör, hm d Mxdumqulu Fraqi il) yaxn dost olmudur. Xalq arasnda onlarn dostluu haqqnda maraql
rvaytlr dolar.
ahbndnin yaradcl geni v çoxaxlidir. Onun mövzularnn ksriyyti real hyat hadislrindn götürülmü-dür. Bzi eirlri avtobioqrafik sciyy dayr. eirlrind di-daktik motivlr güclüdür. O, insanlar daim yaxlq etmy, xeyirxahla sslmi, xüsusil gnclr mrdlik, ücat, dalt duyular alamaa çalmdr. airin dini mövzuda yazd
eirlrd hzrti peymbrin hyat v islam dininin gözllik-lri ustalqla v smimiyytl vsf edilmidir.
Abdulla ahbndnin poetik irsinin böyük hisssi itib-batm, çox az bir qismi glib biz çatmdr. Onun bzi eirlri baqa airlrin adna çxlm, dini mzmunlu eirlri is sovet dövründ ümimiyytl ortaya çxarlmamdr. Bununla birlik-d airin yaradcl türkmn birlik-dbiyyatnda çox mühüm bir mrhl tkil edir. O, slflri Nurmhmmd ndlibdn v
Dövltmmmd Azadidn tsirlndiyi kimi, özündn sonra g-ln xlflrin, o cümldn Mxdumquluya, Zliliy, Molla Nfs, Katibiy, Aiqiy v baqa airlr qüvvtli tsir gös-trmi, onlara nümun olmudur.
ahbnd bir neç dastan müllifidir. Onun «ah Bh-ram», «Gül-Bülbül», «Xocamverdixan» adl dastanlar var.
Bunlardan «ah Bhram» hind mifologiyasnn sava, ovçuluq v zfr tanrs Varaxra, yaxud Viret-rana il baldr. Bu surt sonralar ran mifologiyasna keçrk Bhram kimi sabitl-midir. Mifik obraz olaraq Bhram Mars v Mrrix kimi sava
simvoliz edir. Sasanilrin on dördüncü ah olan, dbiyyatda qulan (gur, çöl eyi) ovlayan Bhram Gur kimi mhurla-mdr. Nizami Gncvi «Yeddi gözl» srind, mir Xosrov Dhlvi is «Ht behit» poemasnda onun surtini yaratm-lar. ahbnd d onlarn tsiri altnda bu mövzuya müracit etmidir. Lakin «ah Bhram» dastannn süjeti xeyli frqli v
orijinaldir. eirlri is müstsna drcd gözldir. Hmin eir-lrdn biri nümun kimi bu antologiyada verilmidir.
ahbndnin «Gül-Bülbül» adl dastan da çox
maraql-dr. Bu mövzuda ondan vvl d srlr yazlmmaraql-dr. 1456-c
ild Bdiddin Mnuçöhr t-Tbrizi, daha sonra özbk airin-dn Slahi «Gül-Bülbül», Lütfi is «Gül v Novruz» adl sr yazmlar. ahbnd öz dastanna baqa bir ruh vermi, onun sujetini öz istyin v poetik mramna gör dyidirmidir.
air dastann sonunda onun yazlma tarixi bard (hicri tq-viml 1214, miladi tqtq-viml 1799/1800-cü il) mlumat verrk yazmdr:
Min iki yüz on dörd oldu tarixd,
Bicin (meymun) ili yazdm qissni, bylr.
airin qlmindn çxan «Xocamverdixan» dastan da öz orijinall il seçilir.
Bunlardan baqa, mnblrd veriln mlumata gör,
ahbndnin gzib-gördüyü yerlrdn bhs etdiyi «Syaht-nam» adl bir sri d olmudur, lakin bu sr indiydk akar edilmmidir.
Abdulla ahbndnin eirlri v dastanlarnn yüzdn artq lyazmas hazrda Türkmnistan Elmlr Akademiyasnn Milli lyazmalar nstitutunda saxlanr. airin srlri dflrl
nr edilmi, haqqnda elmi tdqiqat ilri yazlmdr.
ahbndnin srlri Azrbaycanda çox da bilinmir. Öl-kmizd vvllr onun cmi bir neç eiri çap olunmudur. Ya-radcl Bak Dövlt Universitetinin tükr xalqlar dbiyyat
kafedrasnda v bzi ali mktblrin filologiya fakültlrind
tdris olunur.
MNL
Qana çkibsn sürm
Bugün, sevr yarm Mnli.
Al yanaqda burma-burma Siyah zülfün tarm, Mnli.
Göz glmz dünya mal, Priandr aiq hal.
Xzan vurdu sn gedli, Soldu baçam-barm, Mnli.
Snsn mnim Blx-Ürgncim, Sndn özg yox güvncim.
Qoynun içr gizli gncim – Qzl alma, narm, Mnli.
Seyr çxdn zülfün töküb, A üzün örpk çkib,
ahbndnin haln sorub, Gl, ey vfadarm, Mnli.
QIRX
Xbr vergil, Bkir xocam, O n anddr, vallah qrx, Doqquz olan bir beikd, Anas dörd, Allah qrx?
Önü yürür, izi yetmz, Yerd-göyd mskn tutmaz, O n qudur ölmz-itmz, Aya dörd, kllsi qrx?
N mizan olar, n yerd, N fadr yüz min drd, Yeddi kiri, yetmi prd, Saz birdir, zillsi1 qrx?
N dryadr, girdab dörd, O n badr, rbab dörd, At doxsan, sbab dörd, Donu doxsan, hüllsi2 qrx?
N ölkdir, eli bedir, Yaar yamur, seli bedir, N tüfngdir, nili3 bedir, Çaxma bir, mrmisi qrx?
N ölüdür, ya doqquz, N mizandr, ba doqquz, N tirndaz, da doqquz, N jdha, kllsi qrx?
1 Zill – (burada) zil (bmin zili).
2 Hüll – paltar.
3 Nil – lül.
N qaladr, bürcü doxsan, N bzirgan, borcu doxsan, N qumadr, xrci doxsan, Da on dörd, qallas1 qrx.
O n oddur, tütünü yüz, O n sözdür, ütünü2 yüz, N msciddir, sütunu yüz, Olan üç, mollas qrx?
Snsa çoxdur, dasa azdr, O n söhbt, o n sazdr, O n novruz, o n yazdr, Q doxsan, çillsi qrx?
Ama, xocam, bu bir pill, Bu sözümd yoxdur hiyl, Tapa bilmz neç molla, Mr olsa sillsi3 qrx.
ahbnd söylr hr sözdn, Tut hesabn yüzdn, yüzdn, Dörd çem axar bir gözdn, Bndi be yüz, damlas qrx.
1 Qalla – taxl.
2 Ütün – xcalt, utanma.
3 Sill – çalma, sarq, mmam.
BE
Xbr vergil, Ham xocam, N çölistandr, da be?
Aznda qrx min qrx dii, N ilandr, aya be?
Sinmd eqin da var, Dilsiz-azsz ya var, Üç yüz altm aya var, Hr ayan barma be.
N qumadr, xrci sksn, N tüccardr, borcu sksn, N qaladr, bürcü sksn, Baban yetmi, ba be?
Qaranlq dünyada alm, yirmi be at bir öyd cm, Hr atda iyirmi be adam, Hr birinin yara be?
ahbnd deyr, n filan, N gün yazlm, n divan, Shr vaxt doan keyvan, Qaras qrx min, a be.
NDR
Xbr vergil, n mxluqdur, üç dilli, Hr dilin rh eyl, byan ndir?
kisi mnal, biri bikamal,
Birin bnd olmu, zaman ndir?
Bir dilind yüzd bird hesab var, Bir dilind yüzd sksn cavab var, ki yüzd skkiz dn hicab var, Doqquz xbr, üç and, zban ndir?
Birini üç böl, üç-dörd ba olar, Birin iki bölsn, neç ba olar?
Üçd üç, dördd dörd, bed be olar, Üç yerd salnan dükan ndir?
N mxluqdur, dild çoxdur qovas, ki ayaqldr, yetmi kllsi,
Dii iyirmi doqquz, yüz on pillsi, Fhm eyl, qurulmu mizan ndir?
Fhmin olsa, tut sn gündüz gecdn, Neç yumurta çxar tk bir cücdn, Sn bilmzsn, soru Bkir xocadan, Ölksi, mskni, mkan ndir?
Bunlarn annda otuz bir ya, Yetmi ba, qrx bir tn, otuz aya, Ban tutub, taxb qçna ba, Dörd qlncla salan nian ndir?
O n qudur, onda n tn var, n can, Çrx vurar, çevrilr misali-asiman,
Yumurtlayar toyuq kimi hr zaman, Xoruz tk banlayar, fan ndir?
Aya mribd, ba mriqd, Çpr tk tikilmi, n sirdir haqda, Mq edibdir hans kitab-varaqda, Fhm eyl, katibi, yazan ndir?
Mna sor, mna al, can il tndn, Doru söz çxarm yri bdndn?
Utanma, airim, soruum sndn, Bildinmi banda qovan, ndir?
N ümmandr, dad, codu, sngidi, Bu yolda balam ahbnd bndi,
kdi, biçdi, çkdi, durma sn indi, Glibsn drmy, baa ndir?
BLNMZ
Arif olsan, sndn xbr alm mn, N milltdir, hardal bilinmz?
Xbr ver, soruum, gnci-xzin, Fqirdmi, baydal1 bilinmz.
N kiridir, bnd olubdur kamana, Hans gün qopacaq axr-zamana?
N sbbdn qrq olubdur ümmana, Knardam, saydal2 bilinmz.
N gövhr, n yerd yatar kmbaha, Nec isbat etmi sureyi-Taha, Qark3, çoban, quzu, bülbül, jdha, Beinin bir öydliyi bilinmz.
O n qudur, qonduu yer gümülü, Alt min qanadl, lli min bal, Atas qrxnda, olu yüz yal, Yasdal, toydal bilinmz.
O ndir ki, dörd yannda üzü var, O ndir ki, sinsind gözü var, N klamdr, üç yüz altm sözü var, Yerd, göyd, aydal bilinmz.
O ndir ki, önü var da, ard yox, O ndir ki, qonar-köçr, yurdu yox, Hesab edib görsm, yen dördü yox, N mkanda, caydal bilinmz.
1 Baydal – bayda, varlda olmas.
2 Saydal – dayaz yerd olmas.
3 Qark – krgdan.
ahbnd der: üç min üç yüzü dursun, Dörd min dörd yüz qrx dörd sfasn sürsün, Hr kim ustad is, cavabn versin,
Dörd daln bir zedliyi1 bilinmz.
1 Dörd de-nin bir ze-d olduu.