54 değiştirmek değil aynı zamanda siyasi olarak halifeye bağlanmak anlamına geldiği için Kağan’ın Araplara itaat arz etmekten ve İslamiyet’i kabul etmekten başka çaresi yoktu.
Mervan, Hazar Kağanı başkentine dönüp yeniden tahta oturuncaya kadar bekledi ve daha sonra büyük bir ganimet ve çok sayıda esir ile geri döndü. Hazarlardan alınan esirler Samur ile Şabran arasına, Burtaslarsa Kahetya’ya iskân edilmişlerdi. Burtaslar kısa süre sonra isyan ettiler ve başlarına vekil olarak bırakılan emiri öldürerek topraklarına kaçmaya çalıştılarsa da yolda kendilerine yetişen Mervan tarafından kılıçtan geçirildiler. “Yıldırım Harekâtı” adı verilen sefer de böylece sona erdi.449
740’da Mervan Kafkasya üzerine bir sefer daha düzenleyerek Turmanşah’ı vergi vermeye mecbur etti. Mervan ilerlemeye devam ederek Hamzin, Sindan, Lezgi, Tabarsan ve Filan bölgelerini hâkimiyeti altına aldı.450
Mervan, Kağan’ın İslamiyet’i kabul etmesinin diğer birçok Arap fetihlerinde olduğu gibi Hazarlarında Araplara itaatini sağlayacağı düşüncesiydi. Ancak Hazar Ülkesi Arapların fethettikleri diğer ülkelere benzemiyordu. Zira onları itaat altında tutabilmek için daima büyük bir orduyu hazır bulundurmanın zarureti hemen görülmüştü ama Mervan, muhtemelen kendi ülkesindeki buhranlar sebebiyle burada bu kadar çok asker tutma düşüncesine sıcak bakmadı.
Neticede Halife Hişam’dan sonra Kafkaslar ve Hazar Ülkesine yönelik İslam-Arap akınları durmuştur. Bunun başlıca sebepleri olarak Kağan’ın İslam dinine girmiş olması yanında Emevi devletinin içine düştüğü karışıklıklar ve arkasından Abbasilerin işbaşına gelmesi gösterilebilir. Nitekim Şam’a dönen Mervan 744’de Halife olmuş, altı yıl sonra da öldürülerek Emevi devletine son verilmiştir.451
55 davranmasını söylemiş hatta akrabalık ilişkileri kurmasını istemiştir.452 Yezid, bu amaçla Hazar Kağanı’na bir takım tekliflerde bulunmuş Kağan’da bunları kabul etmişti.453 Neticede Yezid’in Hazar kızı ile olan evliliğinden bir oğlu olacaktır.454 Ancak bu çocuk ve Hazar Hatun çok yaşamayacak daha lohusalık döneminde her ikisi de ölecektir.455
Hazar Kağanı, Hatun ve oğlunun ölümünü Yezid’in bir tertibi olarak değerlendirecek ve bu kasıtlı davranışı cezalandırmak üzere 762’de Derbend çevresi ve Ermeniyye’ye sefer düzenleyerek buraları yağmalayacak ve halkını katledecektir.456 Hazarlar iki yıl sonra yani 764’te Arap hâkimiyeti altındaki Tiflis ve Ermeniyye’ye saldıracaktır. Yezid’in, Halife’ye mektup yazarak Hazarların saldırısını bildirmesi üzerine Halife Suriye, İran ve Irak’tan topladığı askerlerden teşkil eden bir orduyu Kafkasya’ya sevk edecek ancak Şirvan yakınlarında yapılan savaşta Araplar, Hazarlar karşısında mağlup olmaktan kurtulamaycaktır.457 100 bine yakın askerden müteşekkil bir ordu Harizmli Ast-Tarhan idaresinde, Ermeniyye ve Azerbaycan’ı baştan sona talan edecek ve pek çok esir ve ganimetle geri dönecektir.
Arapların, Hazarlar karşısında aldığı mağlubiyet bölgedeki dengeyi Hazarlar lehine değiştirdi. Bölge halkları Arap hâkimiyetinin zayıflamasından istifade ederek isyan etmeye başladılar. Ermenilerin isyanını Kartli ve Albanya’daki isyanlar takip etti.
Daha önceden bölgeye yerleşmiş olan Araplarda bu isyan hareketinden geri kalmadı.458
452 İbn A’sam al-Kufi’nin kaydına göre Halife Mansur, Yezid’e gönderdiği mektupta Hazarlarla akrabalık olmadıkça Arran ülkesinde güvenliğin sağlanamaycağını söylerek Hazarlarla akraba olmaya çalışmasını tembihlemiştir. Bkz., İbn A’sam al-Kufi, s.62. Ayrıca bkz., Mehmet Çoğ, s.158.; M.İ.
Artamonov, s.317.; Mustafa Demirci, “Abbasiler ile Hazarlar Arasındaki İlişkiler VIII-IX. Y.Y.”, Tarihin Peşinde S.5 (2011), s.115.; Altay Tayfun Özcan, s.197vd.
453 İbn A’sam al-Kufi’nin kaydına göre Yezid, Hatun ile evlenerek kızın babasına 100.000 dirhem verdi.
Hatun’a İslam topraklarına doğru olan yolculuğunda 10.000 Hazar eşlik ediyordu. Ona dört bin at, bin katır, bin köle, on bin kısa boylu deve, bin tane iki hörgüçlü deve, yirmi bin baş koyun ve on tane altın ve gümüş işlemeli kapıları olan at arabası eşlik ediyordu. Yanlarında kap kacak ve kıymetli eşyaları taşıyan yirmi araba daha vardı. Bkz., İbn A’sam al-Kufi, s.62. Ayrıca bkz., Mustafa Demirci, s.115.;
Altay Tayfun Özcan, s.199.
454 Belâzurî, s.300. Ayrıca bkz., Zeki Velidi Togan, “Hazarlar”, s.399 vd.
455 Hatunun ve çocuğunun ölüm tarihi hakkında kaynaklarda net bir bilgi bulunmamaktadır. Belâzurî lohusalık döneminde öldüklerini belirtirken [Bkz., Belâzurî, s.300.] İbn A’sam Hatun’un kocası ile birlikte iki yıl dört ay yaşadığını ve iki oğlan sahibi olduklarını belirtir. Bkz., İbn A’sam al-Kufi, s.63.
456 al-Tabari, The History of al-Tabari XXVIII, (nşr., J.D. McAuliffe), State University of New York Press 1995, s.292. Ayrıca bkz., Altay Tayfun Özcan, s.201.
457 İbn A’sam al-Kufi, s.64.
458 Bkz., Altay Tayfun Özcan, s.206. Bölgedeki isyan hareketlerinin artmasında daha önceden Hazarlarla savaştıkları için vergiden muaf tutulan sınır halklarının Vali Sa’îd b. Süleym döneminde vergiye tabii tutulmaları etkili olmuştur. Bu hususta bir değerlendirme için bkz., Mustafa Demirci, s.116.
56 Daha sonra sağlanan barış ile Harun Reşid (786-809) zamanında Azerbaycan Ermeniyye valiliğine getirilen Bermekilerden Fazl b. Yahya da 798’de hanedana mensup bir Hazar Hatun ile evlenerek akrabalığı sürdürmek isteyecektir.
Halife Harun Reşid dönemine kadar Hazarlar ve Araplar arasında sınır çatışması niteliğinde küçük çaplı savaşlar meydana geldi ise de büyük bir harekât görülmemektedir. Ancak 799’da Abbasilerle büyük bir savaş patlak verecektir. Bu konuda kaynaklarda iki rivayet yer almaktadır. Bunlardan ilki; Ermenistan valiliğine atanan Fadl b. Yahya El-Bermeki Kafkaslardaki kargaşayı önleyemeyince Hazar Kağan’ı ile evlilik yoluyla ilişkiler kurmayı denedi. Teklifi kabul eden Kağan kızı Sitit’i (Subt) valiye gönderdi. Ancak daha önce olduğu gibi bu kızında ölmesi ve Kağana bunun bir tuzak olduğunun söylenmesi üzerine Kağan büyük bir ordu toplayarak harekete geçti. 459
İkinci rivayet ise, Kafkaslardaki Ermenilerin isyanları ve Arap idareciler arasında ki çekişmelerin buna yol açtığı yönündedir. Kafkaslardaki meseleleri çözmek isteyen Harun Reşid, Said b. Selm Kuteybe El-Bahili’yi bölgeye gönderdi. Ancak gerek yerli halk gerekse Araplar ve bölge valisi Necm b. Haşim bu duruma isyan ettiler. Said, Necm’i yakalayıp öldürünce bölgede önemli bir nüfuza sahip olan Necm ailesi harekete geçti.460 Bundan istifade ile harekete geçen Hazarlar 799’da başlayan savaşta461 100.000 kişiyi esir ettiler. Bunun üzerine Harun Reşid, Yezîd b. Mezyed’i bölgeye vali tayin etti. Huzeyme b. Hâzım’da bölge halkını takviye edebilmek için Nusaybin’e yerleşti. Bir süre Ermeni topraklarında kalan Hazarlar geri çekilirken Hazar-Abbasi çekişmesi de yerini ticari ve kültürel ilişkilere bırakmaya başlamıştır. Bunun sonucunda Hazar ülkesi Müslüman tüccarların rahatça ticari faaliyetlerini sürdürdükleri bir yer haline gelecektir. 462
459 İbnü’l-Esîr, El-Kâmil Fi’t Tarih Tercümesi İslam Tarihi VI, (nşr., A. Köşe), İstanbul 1986, s.147.
460 İbnü’l-Esir VI, s.149.
461 799 senesinde yapılan seferle ilgili olarak bkz., E.W Brooks, “The Struggle With the Saracens (717-867)” , The Cambridge Mediaval History IV, Cambridge 1923, s.126.
462 Bu konu hakkında İbn Fadlan; “Hazar Hakanının Etil(Volga) nehri üzerinde büyük bir şehri vardır.
Bu şehir nehrin iki tarafındadır. Bir tarafta Müslümanlar, diğer tarafta Hakan ve adamları oturur.
Müslümanların başında hükümdarın memurlarından Haz Çavuşu denen bir Müslüman vardır. Hazar ülkesinde yaşayan Müslümanların, bu ülkeye gelip giden Müslüman tüccarların hukuki işleri bu memura bırakılmıştır. Başkası onları idare edemez, aralarında hüküm veremez. Etil şehrinde Müslümanların Cuma namazı kıldıkları bir camileri vardır. Cuma günleri bu camide toplanırlar.
Caminin yüksek bir minaresi, birkaç müezzini bulunur.” demektedir. İbn Fadlan, s.47.
57