Üretim Aşamalarına İlişkin Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Çoğunlukla sanayi sektörüne yönelik olarak gerçekleşen DYY daha çok bir ülkeden diğerine değil, bir ülkenin A sanayi dalından, diğer ülkenin B sanayi dalına sermaye transferi şeklinde oluşmaktadır (Karluk, 2001: 101). Üretim süreci açısından yatırımcı ülkenin sermaye transferi yatay yatırımlar, dikey yatırımlar ve kümelenmiş yatırımlar olarak üç sınıfta incelenmektedir (Caves, 1971: 3).

Yatay DYY, bir firma yatırım yaptığı ülkelerde, kendi ülkesi ile aynı üretimi gerçekleştirdiği zaman ortaya çıkmaktadır. Çok tesisli firmalarda yatay DYY yaklaşık olarak aynı faaliyetlerin birden fazla ülkede gerçekleşmesi şeklinde yapılmaktadır. Dikey DYY, yatırım yapılan ülkede ana ülkedeki ürünlerin işlenmesi ve satışının ileriye ve geriye dönük olarak yapılması durumunda görülmekte, farklı ülkelerde, üretimin farklı aşamalarında kurulan firmalar yoluyla yapılmaktadır (Karluk, 2001: 101; Glass, 2009: 1163). Kümelenmiş yatırımlar ise genel olarak ilgili olmayan işletme faaliyetlerini içeren firmalar arasında gerçekleşmektedir (MBDA, 2013).

i. Yatay Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Çok tesisli firmaların, ana ülkede sahip olduğu üretim tesislerini başka bir ülkede kurması, bu ülkenin yurtiçi piyasasına bağlı bir şirket yoluyla arzda bulunması “yatay DYY” adını almaktadır. Yatay ÇUŞ’lar aynı ürünü farklı işletmelerde üretmektedir ve ana ülkeden ihraç etmektense bağlı kuruluşların üretim yapması yoluyla yerel piyasalara sunmayı tercih etmektedirler. Ticareti ikame edici özelliğe sahip bu yatırım türünde ticaret maliyetlerine ilişkin kazançlar ve gayri maddi varlıklara ilişkin stratejik avantajlar, yeni bir tesisin kurulma maliyetleri ile kıyaslandığında önemlidir. Tüketicilere yakınlık dolayısıyla ulaşım maliyetleri ve kültürel engeller azalmakta, tarifelerden kaçınmak mümkün olmaktadır. Ayrıca,

29

teknik bilgiye ilişkin piyasa başarısızlığı olgusu yatay DYY için önemli bir teşvik edici unsurdur. (Teece, 1981: 7; Bento, 2009: 26; Kinda, 2010: 498).

Yatay DYY’de yatırım yapan ülkede üretilen ürünlerin aynısının ya da benzerinin yatırım yapılan ülkede üretilmesi yoluyla yatay bir üretim genişlemesi amacı güdülmekte ve böylelikle firmanın gümrük tarifelerine yakalanmaması sağlanmaya çalışılmaktadır. Uluslararası ticaretin önünde engellerin olduğu ve taşıma ücretlerinin yüksek olduğu durumlarda kullanılan bu yatırım türünde, yabancı yatırımcı kendi ülkesinde üretim yapıp ilgili yabancı ülkeye ihracat yapamıyorsa veya yapsa bile rekabet edemiyorsa bu gibi durumlarda yabancı ülkenin pazarına hakim olabilmek için orada yatırım yapma yoluna gitmekte ve bu sayede bu pazara da satış yapabilme imkanı bulmaktadır. Genellikle yatırımcı ülkedeki üretim genişlemesinin bu ülkedeki antitröst yasalarını ihlal etmesi durumunda, patent elde etme gibi bazı monopolistik veya oligopolistik avantajları dolayısıyla yurtdışında yatay yatırım yapma tercih edilmektedir ve “farklılaştırılmış ürün” unsuru yatay yatırımların yapıldığı piyasaların en belirgin özelliğidir. Bu tür yatırımlarda yabancı yatırımcı aynı tip üretimi farklı ülkelerde uygulamaktadır (Moosa, 2002: 4; Protsenko, 2003: 16).

ii. Dikey Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Dikey DYY ev sahibi ülke ve kaynak ülke arasındaki faktör donatımı farklılıklarının harekete geçirdiği, firma üretiminin maliyet etkinliğini artırmayı amaçlayan yatırımlardır. Düşük maliyetlerden yararlanabilmek amacıyla mal ve hizmet üretim sürecinin tamamı ya da bir kısmının hareket alanının genişlemesi “dikey doğrudan yatırım” adını almaktadır. Ucuz işgücü, doğal kaynaklar ve özel uzmanlıklar gibi yerleşim yerine özgü üretim faktörlerinden yararlanarak ticareti tamamlayıcı rol oynayan bu yatırım türünde firmalar üretim süreçlerini, bu konumlardaki faktör maliyetlerine bağlı olarak, farklı kısımlara ve farklı konumlara ayırmaktadırlar (Bento, 2009: 26; Kinda, 2010: 498).

Dikey DYY, hammaddelerin işletilmesi ile dağıtımın yapıldığı pazarlar aracılığıyla tüketicilere yakın olunması amacına bağlı olarak iki şekilde ortaya çıkmaktadır (Moosa, 2002: 4). İlk durumda firma yabancı ülkede ara malı ve girdi üretmeye karar vererek geriye doğru dikey yatırım yapmaktadır. İkinci durumda ise

30

firma, girdi ve ara mallar ana ülkeden temin edilmek suretiyle ev sahibi ülkede nihai mal üretmeyi hedeflemekte ve ileriye doğru dikey yatırım yapmış olmaktadır (Protsenko, 2003: 4).

iii. Kümelenmiş Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Dikey ve yatay DYY’nin belirleyicilerinin etkileri DYY türüne göre farklılık gösterebilmektedir. Örneğin ticaret maliyetleri yatay DYY’yi artırırken dikey DYY’yi azaltmaktadır (Kinda, 2010: 498). Dikey ve yatay DYY belirleyicilerini anlamak, bu iki üretim stratejisi hem ülke içindeki hem de ülkeler arasındaki gelir dağılımı için çok farklı etkilere sahip olabildiği için ayrıca önemlidir. Dikey DYY ülke içindeki gelir dağılımını değiştirmenin yanı sıra ülkeler arasında vasıflı vasıfsız ücret farklılığını azaltabilir. Yatay DYY ise geliri, dağılıma ilişkin daha az etki ile artırabilir (Aizenman and Marion, 2004: 126). Eldeki verilerin yatay ve dikey DYY’ye bölünmesi çok zor olduğundan çoğunlukla toplam DYY kullanılmaktadır (Kinda, 2010: 498). Buradan hareketle kümelenmiş DYY dikey yatırımlar ile yatay yatırımların bir araya gelmesiyle oluşmaktadır denilebilir (Moosa, 2002: 5).

İlgili olmayan işletme faaliyetlerini içeren firmalar arasında gerçekleşen kümelenmiş yatırımlar, salt kümelenmiş yatırımlar ve karma kümelenmiş yatırımlar olarak ikiye ayrılmaktadır (MBDA, 2013). Salt küme yatırımları hiçbir ortak yanı bulunmayan firmaları içerirken, karma küme yatırımlar ürün ve piyasa genişletmeyi hedefleyen firmaları içermektedir.

Küme yatırımlarda firma kendi alanıyla çok bağlantılı olmayan bir endüstride mal üretimine yönelmektedir. Örneğin bir lojistik yatırımı, imalatçı bir ÇUŞ gibi lojistik dışı bir ÇUŞ tarafından, lojistik arz edicilerden kaynaklanan işlem maliyetlerini ortadan kaldırmak amacıyla yapılmaktadır. Aynı zamanda bu tür yatırımlarda diğer motivasyon kaynağı yeni teknolojiye erişimdir. Görüldüğü gibi yatay DYY’de aynı endüstride faaliyet gösterilmesi söz konusu iken, dikey yatırımlarda firmaların aynı endüstrinin farklı aşamalarında yatırımcı olmaları söz konusudur. Kümelenmiş yatırımlar ise firmaların farklı endüstrilerde yabancı yatırım yapması ile ortaya çıkmaktadır. Yatay ve dikey yatırımlardaki ölçek ekonomileri, piyasa payının korunması ve piyasa gücünün ve siyasi gücün artırılması güdüleri

31

kümelenmiş yatırımlarda öncelikli değildir. Bu yatırımlarda öncelikli amaç işlem maliyetlerinin ortadan kaldırılmasıdır (Maggi et al., 2011: 2-6).